گروه تئاتر هنرآنلاین،مرورهای نظام‌مند سازمان جهانی بهداشت و متاآنالیزهای تازه درباره‌ی «هنرهای خلاق درمانگر» (با محوریت درام‌تراپی) مؤید اثرات امیدبخش‌اند، هرچند ناهمگونی مطالعات و ضرورت طراحی‌های دقیق‌تر تأکید می‌شود. این مقاله با چارچوبی میان‌رشته‌ای (مطالعات تئاتر، سلامت عمومی، روان‌شناسی بالینی و جامعه‌پژوهی) سازوکارهای اثرگذاری تئاتر بر سلامت روان را توضیح می‌دهد و نمونه‌های موردی از Theater of War، تئاتر جنگِ سارایوو (SARTR) و پروژه‌های Playback برای پناه‌جویان را تحلیل می‌کند. سازمان بهداشت جهانیPMC
۱) مقدمه و وضعیت مسئله
جنگ، علاوه بر تلفات جسمی، پیامدهای عمیق روانی‌ـ‌اجتماعی دارد: PTSD، اضطراب، افسرده گی، سوگِ پیچیده، و فرسایش سرمایه‌ی اجتماعی. رویکردهای «هنر و سلامت» در دهه‌ی اخیر به عنوان مکمل درمان‌های مبتنی بر شواهد (روان‌درمانی‌های خط اول و دارودرمانی) مطرح شده‌اند. گزارش مرورِ دامنه‌ایِ سازمان جهانی بهداشت (WHO) نشان می‌دهد طیف متنوعی از هنرها—از جمله تئاتر—می‌تواند در ارتقای سلامت و بهزیستی نقش داشته باشد و برای مدیریت بحران‌ها و ضربه‌های جمعی نیز ظرفیت دارد. سازمان بهداشت جهانیمرکز ملی اطلاعات بیوتکنولوژی
۲) مرور شواهد کمی و کیفی
۲.۱. متاآنالیزها و مرورهای نظام‌مند
هنرهای خلاق درمانگر برای PTSD: متاآنالیز ۲۰۲5 روی مداخلات «هنرهای خلاق» (Creative Arts Therapy) کاهش معنادار علائم PTSD را نشان می‌دهد (اندازه اثر استانداردشده SMD≈−1.98؛ ناهمگونی بالا). تحلیل‌های زیرگروه حاکی از اثر برجسته‌تر درام‌تراپی نسبت به موسیقی/هنرهای تجسمی/رقص بوده است. این یافته‌ها امیدوارکننده‌اند اما بهبود کیفیت طراحی‌ها و کنترل ناهمگونی لازم است. PMC
جمع‌بندی‌های WHO درباره «هنر و سلامت»: مرور گسترده‌ی WHO (۲۰۱۹) صدها مطالعه را پوشش می‌دهد و نقش هنرها در پیشگیری، درمان و توان‌بخشی را مستند می‌کند؛ این گزارش به‌ویژه بر شرایط بحرانی و جوامع در معرض آسیب تأکید دارد. سازمان بهداشت جهانی مرکز ملی اطلاعات بیوتکنولوژی
درمان‌های PTSD در جمعیت‌های نظامی: متاآنالیزهای ۲۰۲۵ درباره درمان PTSD در نظامیان، ضمن تثبیت جایگاه درمان‌های خط اول، به ضرورت مکمل‌های جامعه‌محور و فرهنگ‌پذیر برای پایایی بهبود اشاره می‌کنند—فضایی که تئاتر می‌تواند آن را فراهم کند. (نکته: این مرورها خودِ تئاتر را مستقلاً نمی‌سنجند، اما جایگاه مداخلات مکمل را روشن می‌سازند.) Psychiatrist.comPubMed
۲.۲. شواهد کیفی و نیمه‌تجربی
Playback Theatre برای پناه‌جویان/بازماندگان: یک مطالعه‌ی آزمایشی (۲۰۲۰) نشان داده Playback می‌تواند بیان هیجانی، احساس شنیده‌شدن و پیوند گروهی را ارتقا دهد؛ Systematic Review سال ۲۰۲۴ نیز کاربردهای بالینی/اجتماعی Playback را جمع‌بندی کرده است. PMCScienceDirect
تئاترِ مشارکتی با جوامع در تبعید: پژوهش کیفی (۲۰۱۹) نشان می‌دهد تعاملات درون‌گروهی در تئاتر کاربردی نقش ترمیمی در مواجهه با تروما و تبعید دارند. ScienceDirect
۳) سازوکارهای اثرگذاری تئاتر بر سلامت روان
۱) روایت‌مندی و بازپرداختِ تجربیات: تئاتر، به‌ویژه در قالب‌های مستند/Playback، امکان روایت امنِ تروما و «بازچینش» معنایی را فراهم می‌کند. ScienceDirect+1
۲) هم‌آوایی جمعی و کاهش انگ: مواجهه‌ی «تماشاگر-شاهد» با داستان‌های مشابه و گفت‌وگوی پس از اجرا، به نرمال‌سازی رنج و کاهش شرم/سکوت می‌انجامد؛ این منطق هسته‌ای بسیاری از پروژه‌های جامعه‌محور است. Home - Theater of War
۳) تنظیم هیجان و یادگیری اجتماعی: تمرین نقش‌ها، فاصله‌گذاری، و مشاهده‌ی پاسخ‌های سازگارانه، به تقویت مهارت‌های تنظیم هیجان کمک می‌کند—سازوکاری که درام‌تراپی و تئاتر آموزشی بر آن تکیه دارند. PMC
۴) بازسازی پیوندهای اجتماعی: تولید/تماشا به مثابه آیین جمعی، حسّ تعلق را در بافت‌های گسیخته (کمپ، شهر محاصره‌شده، خانواده‌ی داغ‌دیده) فعال می‌کند. Balkan InsightEuropean Endowment for Democracy
۴) مطالعه‌های موردی
۴.۱. Theater of War (خوانش تراژدی‌های سوفوکل برای جوامع نظامی/مدنی)
طراحی مداخله: خوانش «آژاکس» و «فیلوقتت» (و آثار دیگر) با بازیگران حرفه‌ای، سپس گفت‌وگوی ساختاریافته با حضور نظامیان/خانواده‌ها/متخصصان سلامت. هدف: نامگذاری رنج، عادی‌سازی گفتگو درباره PTSD/اخلاق جنگ، و ایجاد حلقه‌های حمایت. Home - Theater of War
شواهد و بازتاب‌ها: گزارش‌های حرفه‌ای (ISTSS) و ژورنالیستی (نیویورکر) اثرات روان‌اجتماعی—از کاهش انگ تا هم‌حسی جمعی—را برجسته کرده‌اند؛ در دوران کرونا نیز الگوی اجراهای آنلاین توسعه یافت و هزاران مخاطب را درگیر کرد. (یادمان باشد: این‌ها شواهد «پیامد-محورِ گزارش‌شده»اند و با RCT متفاوت‌اند، اما برای اثبات امکان‌پذیری و مقبولیت اجتماعی مهم‌اند.) istss.orgThe New Yorker
تحلیل:
نقطه‌قوت: هزینه‌ـ‌فایده‌ی مناسب، تکرارپذیری بالا، قابلیت انطباق با بحران‌های متغیر.
محدودیت: سنجش‌های کمّی استاندارد در پیگیری‌های طولی هنوز کم است؛ ادغام با خدمات بالینی رسمی توصیه می‌شود. istss.org
۴.۲. تئاتر جنگِ سارایوو (SARTR) در محاصره‌ی ۱۹۹۲–۱۹۹۵
زمینه: سارایوو طی طولانی‌ترین محاصره‌ی پایتخت در تاریخ معاصر، به‌رغم گلوله‌باران، تولید فرهنگی را زنده نگه داشت؛ SARTR از مه ۱۹۹۲ شکل گرفت و اجراهای مستمر برگزار کرد. European Endowment for Democracy
اثر روان‌اجتماعی: روایت‌های تاریخی و روزنامه‌نگاریِ تحقیقی جدید (۲۰۲۳–۲۰۲۵) بر نقش فرهنگ/تئاتر در حفظ «حسّ عادیّت»، مقاومت مدنی و روح جمعی تأکید می‌کنند—کارکردهایی که شاخص‌های محافظتی سلامت روان جمعی‌اند. Balkan InsightBalkan Diskurs
تحلیل:
نقطه‌قوت: آیینِ حضور جمعی، صورت‌بندی امید و همبستگی.
محدودیت: داده‌های بالینی کمّی اندک؛ بیشتر شواهد، روایت‌محور/تاریخی‌اند. نیاز به پژوهش‌های ترکیبی (Mixed-Methods) وجود دارد. Balkan Insight
۴.۳. Playback Theatre برای پناه‌جویان و بازماندگان جنگ
طراحی مداخله: تماشاگر داستان شخصی را می‌گوید؛ گروه همان‌جا آن را با بداهه و موسیقی/حرکت «بازمی‌نوازد». اهداف: اعتباردادن به تجربه، تقویت agency، و ساخت «گفت‌وگوی امن» در گروه‌های چندفرهنگی. ScienceDirect
یافته‌ها: مطالعه‌ی پایلوت (۲۰۲۰) نشان داد مشارکت در Playback با بهبود خودگزارشیِ هیجان/پیوند همراه است؛ مرور نظام‌مند ۲۰۲۴ دامنه‌های سودمندی (حمایت همسالان، معنا‌بخشی، سوگواری جمعی) و شکاف‌های روش‌شناختی را صورت‌بندی می‌کند. PMCScienceDirect
تحلیل:
نقطه‌قوت: حساسیت فرهنگی، کم‌هزینه بودن، امکان اجرا در فضاهای غیررسمی (کمپ‌ها، مراکز اجتماع).
محدودیت: کمبود کارآزمایی‌های تصادفی‌شده و سنجه‌های استاندارد PTSD/افسردگی در پیگیری بلندمدت. ScienceDirect
۵) توصیه‌های طراحی و سیاست‌گذاری
۱) مدل «دوگانه‌ی درمانی-جامعه‌ای»: تئاتر باید به شبکه‌ی خدمات رسمی سلامت روان (روان‌درمانی‌های مبتنی بر شواهد برای PTSD/افسردگی/اضطراب) گره بخورد؛ ارجاع دوطرفه میان هنرمندان جامعه‌محور و درمانگران برقرار شود. (در پرتو متاآنالیزهای ۲۰۲۵ و مرورهای WHO.) PMCسازمان بهداشت جهانی
۲) ارزیابی مبتنی بر شواهد: برای هر پروژه، پیش‌آزمون/پس‌آزمون با سنجه‌های معتبر (PCL-5، PHQ-9، GAD-7)، و پیگیری ۳–۶ ماهه تعریف شود؛ در صورت امکان از طرح‌های شبه‌تجربی/RCT استفاده گردد. PMC
۳) حساسیت فرهنگی و اخلاق مشارکت: مشارکت معنادار ذی‌نفعان (نظامیان، خانواده‌ها، پناه‌جویان) در طراحی محتوا؛ مراقبت از تحریک‌پذیری/باز‌تروما و فراهم کردن مسیر ارجاع بالینی. (درس‌آموخته‌های Theater of War و Playback.) Home - Theater of WarScienceDirect
۴) آرشیو و حافظه‌ی شفاهی: ثبت بروشورها، ویدئوها و روایت‌های شفاهی برای پژوهش آینده و پیشگیری از خاموشی حافظه‌ی جمعی؛ تجربه‌ی سارایوو الگویی روشن است. Balkan Insight
۶) محدودیت‌ها و دستورکار پژوهشی
ناهمگونی بالا در مداخلات هنری (مدت، فرمت، جمعیت هدف) تفسیر اندازه‌اثرها را دشوار می‌کند؛ استانداردسازی گزارش‌گری ضروری است. PMC
شکاف داده در کشورهای درگیر جنگ: نیاز به کنسرسیوم‌های منطقه‌ای برای اجرای کارآزمایی‌های چندمرکزی، به‌خصوص در جوامع کم‌منبع. (WHO بر اهمیت سیاست‌های مبتنی بر شواهد و همکاری‌های بین‌بخشی تأکید دارد.) سازمان بهداشت جهانی
جمع‌بندی
تئاتر—چه در قالب خوانش تراژدی‌های یونانی برای نظامیان، چه در پلتفرم‌های Playback برای پناه‌جویان، و چه در تجربه‌های مقاومت فرهنگی مانند سارایوو—می‌تواند ابزار مؤثر ارتقای سلامت روان جمعی در زمان جنگ و پساجنگ باشد: مکانی برای گفت‌وگو، معنا، و باز‌پیوند اجتماعی. مسیر بهینه، ادغام تئاتر با خدمات بالینی، اندازه‌گیری دقیقِ پیامدها، و حساسیت فرهنگی/اخلاقی است تا ظرفیت شفابخشیِ نمایش از سطح روایت تا سطح سیاست عمومی عمل کند. Home - Theater of WarScienceDirectBalkan Insight
منابع برگزیده (نمونه)
World Health Organization (2019). What is the evidence on the role of the arts in improving health and well-being? A scoping review. (HEN report 67). سازمان بهداشت جهانیمرکز ملی اطلاعات بیوتکنولوژی
Wang, J., et al. (2025). Colors of the mind: a meta-analysis of creative arts therapy for PTSD. (نتایج: کاهش معنادار علائم PTSD؛ ناهمگونی بالا). PMC
Liu, J.J.W., et al. (2025). Treating PTSD in Military Populations: Meta-analysis. J Clin Psychiatry (PDF). PubMedPsychiatrist.com
Theater of War Productions: پروژه‌ها و روش اجرا. Home - Theater of War
The New Yorker (2020). Can Greek Tragedy Get Us Through the Pandemic? (بازتاب اثرات روان‌اجتماعی اجرای آنلاین). The New Yorker
ISTSS (n.d.). Combat Veterans Healing … through the Theater of War. (یادداشت تخصصی). istss.org
Munjuluri, S., et al. (2020). Playback Theatre as a Therapeutic Aid with Refugees. (Pilot). PMC
Gonzalez, A.J., et al. (2024). Playback Theatre applications: A systematic review. ScienceDirect
de Smet, S., et al. (2019). Coping with trauma and exile in applied theatre. ScienceDirect
SARTR—روایت تاریخی و جامعه‌پژوهی: Balkan Insight (2025)؛ Democracy Endowment Archive (2020)؛ تحلیل‌های فرهنگی ۲۰۲۳. Balkan InsightEuropean Endowment for DemocracyBalkan Diskurs
رزیتا اسکویی(کارشناس تئاتر)
انتهای پیام