سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: دیر زمانی نیست، که ایده دیوار مهربانی به دلیل استقبال مردمی فراگیر شده است، و اکنون زمان زیادی نمی‌گذرد از پیشنهاد دیوار مهربانی؛ این بار با محوریت کتاب. سال گذشته بود. در آخرین روزهای دی ماه 94 که عضو کمیسیون فرهنگی شورای اسلامی شهر تهران از بررسی طرح دیوار مهربانی با کتاب خبر داد و گفت که این طرح پس از بررسی و تصویب شورای شهر در پایتخت اجرا می شود.
به گفته مجتبی شاکری اجرای این طرح با هدف افزایش مشارکت شهروندان برای نهادینه کردن فرهنگ کتاب و کتابخوانی به شورای اسلامی شهر تهران پیشنهاد شد.
در این طرح به این حجت که "اقشار محروم و نیازمند جامعه توان خرید کتاب را ندارند" پیش بینی شد که با اجرای دیوار مهربانی کتاب دسترسی عموم شهروندان به کتاب با همراهی و مشکارکت خیرین فراهم شود، تا با یک تیر دو نشان بزنند، و نشان دوم هم اینکه مشکل کمبود کتابخانه در برخی از مناطق شهر تهران حل شود.
به بقین دیوارهای مهربانی کتاب بی اهمیت‌تر از دیوارهای دیگر بخشش لباس نیستند، چه بسا اهمیت این سخاوت فکری بیشتر نیز باشد. شاید بدین واسطه بتوان گام مهمی در ترویج کتاب و کتاب خوانی برداشت.
اولین روایت‌ها از دیوار مهربانی کتاب در ایران
از اولین اخباری که در این زمینه رسانه‌ای شد خبری بود در 12 بهمن با این توضیح که برای اولین بار در نمایشگاه های کتاب استانی ،غرفه "دیوار مهربانی کتاب" در سیزدهمین نمایشگاه کتاب بندرعباس برپا شد.
ماه لی لی بستکی، مسئول این غرفه در گفت و گو با روابط عمومی موسسه نمایشگاه های فرهنگی ایران گفته بود:"این حرکت که در غرفه ای با عنوان کوی یار مهربان و با شعار "بگذارید بدانند " آغاز شده است. کار اصلی این غرفه جمع آوری کتاب برای مدارس و مراکز نیازمند و بدون کتابخانه است که در مدت دو روز ابتدایی نمایشگاه مورد استقبال و حمایت بازدیدکنندگان و خیران و نیکوکاران فرهنگی قرار گرفته است. تجربه موفق دیوار مهربانی نشان داد ظرفیت های خوبی برای تامین نیازهای مردم در حوزه های مختلف وجود دارد که باید این ظرفیت ها فعال شده و مورد استفاده قرار گیرد و بخش فرهنگ نیز از همین رویه پیروی می کند.در این مدت بسیاری از ناشران حاضر در نمایشگاه آمادگی خود را برای همراهی با این برنامه و اهدای کتاب اعلام کرده اند و بازدیدکنندگان از غرفه نیز با توجه به توان خود ،اهدای تعدادی کتاب را تعهد کرده اند که با نام آنان بر دیوار غرفه ثبت شده است. این فعال فرهنگی یادآور شد:هیچ گونه محدودیتی برای تعداد و نوع کتاب های اهدایی وجود ندارد و با توجه به تنوع و فراگیر بودن نیازمندان کتاب و جامعه هدف این طرح ،مهرورزان فرهنگی می توانند کتاب های خود را متناسب با تمام رده های سنی و با موضوع های گوناگون اهدا کنند."
دیوار مهربانی در شیراز
اما چندی بعد محمد حسین نیکوپور نوشت: نخستین بار که جوانان شیرازی با خوش‌ذوقی دیوارمهربانی را در خیابان خلیلی راه اندازی کردند، شاید هیچ‌کس باور نمی کرد تب‌و‌تاب این جنبش مردمی سراسر ایران را در در نوردد و به مرور این حرکت خداپسندانه اجتماعی در کشورهای همسایه هم الگوبرداری شود.
انگار شیراز به نخستین‌ها شناخته می شود؛ چراکه با آزادسازی نرخ نانوایی‌ها هم نخستین بار در کشور یک نانوایی در خیابان هدایت این شهر دست به اقدامی نیکوکارانه زد و با تحویل نان به نرخ پیش از آزادسازی جنبشی را رقم زد تا به مرور در دیگر جاهای ایران هم این خیرخواهی تکثیر شود.
کتاب اسفند یکی از با سابقه ترین کتابفروشی‌های شیراز است که در ۲۲ اسفند ۱۳۶۶ با همکاری مشترک شاپور بنیاد، از شعرای بنام شیراز و غلامحسین امامی، در خیابان پوست‌چیِ شیراز تاسیس شد و پس از درگذشت شاپور بنیاد در سال ۱۳۷۸، توسط غلامحسین امامی در میدان دانشجو، ابتدای خیابان ساحلی روبه رودخانه خشک یا "هفت پیلی" فعالیت می کند.
این کتابفروشی به لحاظ جغرافیایی در مکان مناسبی واقع شده، به طوری که وجود دانشگاه شیراز و خوابگاه‌های دانشجویی، این منطقه را به یک منطقه فرهنگی و آن را به پاتوقی برای اهل کتاب تبدیل کرده است.
گرچه در زیربنای ۲۱۰ متری این فروشگاه بیش از ۶۵ هزار جلد کتاب ارائه شده، اما بیشترین استقبال از کتاب‌های نقد ادبی، شعر، رمان، داستان، هنرهای تجسمی و فلسفه است و آنها که نشریات خاص را روی پیشخوان کیوسکهای مطبوعاتی نمی یابند می توانند آنها را در این فروشگاه فرهنگی تهیه کنند.
برای آنها که دست‌کم در هفته یکی دوبار گذرشان حتی شده برای خوش‌وبش با دیگر کتاب‌دوستان به این کتابفروشی سری می زنند، بیش از اینکه فضای سرداب این مکان جلب توجه کند، شیوه برخوردی است که امامی و فرزندش با مراجعان مورد توجه قرار می گیرد، زیرا شیدا امامی و پدرش با پیشنهادهایی که به فراخور شناختی که از مشتریان دارند به معرفی آثار می پردازند و آنچه را پیش روی مخاطب قرار می دهند که هرچند ممکن است برای دقایقی این شناخت انجام گرفته باشد، دقیق و مناسب است.
غلامحسین امامی که نویسنده و روزنامه نگاری را در کارنامه دارد فقط خود را محدود به کتابفروشی نکرده و صاحب امتیاز نشر هم هست. بدین شکل که در سال ۱۳۶۷ انتشارات "شیوا" را تأسیس کرد و از آنجا که در آن سال‌ها کار نشر و کتابفروشی را با هم انجام می‌داد دوره بسیار خوبی را هم تجربه کرده، چراکه معتقد است: کتاب‌های خودمان را به پخشی‌ها می‌دادیم و کتاب‌های روز ناشران دیگر را هم تحویل می‌گرفتیم.
انتشارات شیوا با این که حدود ۲۱ کتاب منتشر کرد در سال های بعد تعدادی کتاب دیگر آماده چاپ داشت که به دلیل مشکلاتی پس از دو سال تعطیل شد و این موضوع فعالیت فروشگاه "کتاب اسفند" را نیز مدتی متوقف ساخت.
دیوار مهربانی کتاب درخجند
روز گذشته نیز این خبر رسانه‌ای شد که عباس خامه‌یار، معاون بین‌الملل سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی طی سفری که به شهر خجند داشت، در دیدار با فعالان فرهنگی و کتابدوست این شهر از طرح‌های مردمی در ایران برای ترویج انفاق مانند "دیوار مهربانی" سخن گفت و از توسعه آن به امور فرهنگی و کتاب ابراز خرسندی کرد. پیرو همین دیدار با همت این فعالان، نخستین مرکز خیر و احسان در ولایت سغد در محله وحدت شهر خجند با حمایت کمیته این محله روز نوزدهم فروردین آغاز به کار کرد. ساکنان این محله کتاب و مجلات، کالاها و لباس‌های غیر ضروری خود را به این مرکز می‌سپارند تا رایگان در اختیار احتیاج‌مندان قرار گیرد.
نسخه غربیِ بخشیدن کتاب
ایسنا در این باره چنین می‌نویسد: "کتاب تنها یک دوست نیست، بلکه برای‌تان دوست هم پیدا می‌کند"؛ این شعار کسانی است که عضو کمپین بین‌المللی "کتاب در گردش" هستند و آثاری را که مطالعه کرده‌اند به رایگان و بدون هیچ ادعایی در مکان‌های عمومی جا می‌گذارند تا افراد بیش‌تری از آنها استفاده کنند.
وب‌سایت Book Crossing در توضیح فعالیت‌های این گروه نوشته است: این یک کتابخانه جهانی است؛ شبکه اجتماعی هوشمندی که ادبیات را گرامی می‌دارد و به کتاب‌ها جان دیگری می‌بخشد. "کتاب در گردش" به کتاب‌ها هویتی بی‌همتا می‌بخشد؛ همان‌طور که کتابی از دست یک خواننده به دست دیگری می‌رسد، همه آنها را در یک فضای شبکه‌مانند به هم متصل می‌کند. در حال حاضر یک میلیون و 420 هزار و 996 نفر در این زمینه فعالیت دارند و 10 میلیون و 812 هزار و 418 کتاب در 132 کشور جهان در گردش است.
این وب‌سایت هوادارانش را تشویق می‌کند که به کتاب‌های‌شان زندگی دوباره ببخشند و آنها را به جای خاک خوردن در قفسه‌ها، به دست خواننده‌ای جدید بسپارند. آرشیو آنلاین و برچسب‌هایی که این کمپین در اختیار اعضای داوطلبش قرار می‌دهد، به آنها کمک می‌کند سرنوشت کتاب‌های اهدایی‌شان را دنبال کنند و از این طریق با کتاب‌دوستان دیگر ارتباط بگیرند.
این اقدام فرهنگی اکنون در نقاط مختلف جهانی طرفداران بسیاری دارد اما کشور آمریکا و سپس آلمان و انگلیس، بیشترین سهم را در این کتابخانه جهانی دارند. هلند، فنلاند، کانادا، استرالیا، فرانسه، پرتغال و اسپانیا هم به ترتیب در این فهرست قرار دارند.
"رون هورنبیکر" مبدع این کمپین فرهنگی بود و در آوریل 2001 رسما این سفر را با همراهی همسرش "کائوری" و دو نفر از دوستانش آغاز کرد. هسته اصلی این جنبش در سندپونیت ایالت آیداهوی آمریکا واقع است، اما فعالیت آن بدون کمک‌های داوطلبانه افرادی از ملیت‌های مختلف جهانی ممکن نمی‌شد. وب‌سایت "هورنبیگر" تا سال 2003 بیش از 113 کتاب‌خوان را به خود جذب کرد و یک سال پس از آن، فرهنگ لغت آکسفورد واژه book crossing را به فهرست واژگانش اضافه کرد. سال 2007 بود که سنگاپور عنوان اولین کشور رسمی کمپین "کتاب در گردش" را از آن خود کرد و با همکاری کتابخانه ملی سنگاپور، 2000 مکان مشخص را برای جا گذاشتن کتاب تعیین کرد. Book Crossing در ماه می 2005 دو جایزه صدای مردم را از جوایز "وبی" دریافت کرد و به عنوان بهترین وب‌سایت اجتماعی ویژه ارتباطات شبکه‌یی شناخته شد.
فعالیت‌های اعضای "کتاب در گردش"، به جا گذاشتن آثار مورد علاقه‌شان در پارک و ایستگاه‌های اتوبوس و مترو، کافه‌ها، رستوران‌ها و ... خلاصه نمی‌شود؛ آنها از طریق وب‌سایت Book Crossing یکدیگر را ملاقات می‌کنند، حلقه‌های کتابخوانی تشکیل می‌دهند، فهرست آثار برجسته مورد علاقه‌شان را در اختیار دیگران قرار می‌دهند، در فضای مجازی نشست‌های نقد برگزار می‌کنند و به صورت سالانه همایش‌هایی ترتیب می‌دهند.
عضو شدن در این کمپین بین‌المللی رایگان است و افراد می‌توانند با ثبت‌نام در سایت، آمادگی خود را برای جا گذاشتن کتاب‌شان و یا بخشیدن آن به یک دوست اعلام کنند و با برچسب منحصربه‌فردی که برای کتاب‌شان طراحی می‌شود، سرنوشت آن را دنبال کنند.
اعضای این گروه همچنین می‌توانند وب‌سایت را چک کنند و به شکار کتاب مورد علاقه‌شان در محلی بروند که جا گذاشته شده و اطلاعات آن در وب‌سایت ثبت شده است. این سایت خود نقاط مشخصی را برای جا گذاشتن کتاب‌ها مدنظر قرار داده که اکثرا کافی‌شاپ، رستوران و پارک هستند.
اعضای "کتاب در گردش" سالانه در ماه آوریل یک گردهمایی جهانی نیز دارند که هر دوره در یک شهر برپا می‌شود. ملبورن استرالیا، گوتنبرگ سوئد، دوبلین ایرلند، واشنگتن آمریکا و آمستردام هلند از جمله شهرهایی هستند که طی سال‌های اخیر میزبان کتاب‌دوستان بوده‌اند.
فعالیت‌های این جنبش جهانی اما انتقادهایی را هم در پی داشته است؛ همان‌طور که می‌توان حدس زد مثلا نویسنده‌ای به نام "جسیکا آدامز" این فعالیت‌ها را با بی‌ارزش شدن کتاب و کاهش فروش آثار ادبی مرتبط می‌داند. اما بسیاری از کتاب‌دوستان عضو این کمپین مخالفت خود را با آدامز اعلام کرده و در دفاع از خود گفته‌اند که این وب‌سایت به خوانندگان کتاب‌ها، نویسندگان و ژانرهایی را معرفی می‌کند که پیش‌تر هرگز به سراغش نرفته‌اند. این جنبش تعداد بیش‌تری از مردم را به کتابخوانی تشویق کرده و عادت داده و هستند کسانی که کتابی را خوانده و پس از علاقه‌مند شدن به آن، چندین نسخه از آن را خریداری کرده و از این طریق به اشتراک گذاشته‌اند.