سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: دوران امامت امام صادق(ع) مصادف با دوران ضعف مفرط امویان، انتقال قدرت از امویان به عباسیان و آغاز خلافت عباسیان است. امام با حسن استفاده از این فترت و ضعف قدرت سیاسی به بسط و اشاعه معارف دینی همت گماردند. گسترش زائدالوصف سرزمین اسلامی و مواجهه اسلام و تشیع با افکار، ادیان، مذاهب و عقاید گوناگون نیاز به اقتضای جهادی فرهنگی داشت و امام صادق (ع) به بهترین وجهی به تبیین، تقویت و تعمیق هویت مذهبی تشیع پرداختند.
مدت امامت امام صادق(ع) 34 سال به طول انجامید که 18 سال در دوره اموی و 16 سال در دوره عباسی بوده است. آن حضرت القاب زیادی داشتند که مشهورترین آن‌ها صادق، صابر، فاضل و طاهر است. لقب صادق را حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه وآله) براى آن حضرت انتخاب فرمودند.
عظمت علمی امام صادق (ع) در حدی است که ائمه مذاهب دیگر اسلامی از قبیل ابوحنیفه و مالک خود را نیازمند به استفاده از جلسه درس او می‌یافتند. مناظرات عالمانه ایشان با ارباب دیگر ادیان و عقاید نشانی از سعه صدر و وسعت دانش این امام همام داشته است.
بیشترین حجم روایات و احادیث از امام صادق (ع) نقل شده است و متاسفانه کتاب‌های امام صادق (ع) مفقود و در دوره‌های مختلف توسط جریان‌های ضد شیعه از بین رفته است.
عناوین برخی از کتاب‌های نسبت داده شده به امام صادق(ع) :
"تفسیر ابن عتایقی" ابن عتایقی خلاصه‌ای از تفسیر قمی را گردآوری کرده که برخی از آن به عنوان "تفسیر الامام" یاد می‌کنند. همه مطالب تفسیر قمی از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است.
"تفسیر الامام" خلاصه دیگری از تفسیر قمی.
"کتاب مصباح الشریعه" اثری اخلاقی عرفانی که علامه مجلسی و امام خمینی(ره) آن را به صورت قطعی به امام صادق علیه السلام نسبت داده‌اند.
"تفسیر جعفر الصادق" در آغاز کتاب "مجموعه آثار ابوعبد الرحمن سلمی" از صفحه 21 تا صفحه 63 یک تفسیری با روش و سبک عرفانی از حقایق التفسیر سلمی نقل شده و به امام صادق (ع) نسبت داده شده است.
"تفسیر القرآن کریم عند جعفر الصادق" این تفسیر نیز به امام صادق علیه‌السلام نسبت داده شده و در کتاب "کتابا الصادق: حقائق التفسیر القرآنی و مسباح الشریعه" با اشراف علی زیعور در موسسه عزالدین بیروت چاپ شده است.
"کامل التفسیر الصوفی العرفانی للقرآن" منسوب به امام صادق علیه‌السلام با تحقیق علی زیعور در دارالبراق بیروت چاپ شده است.
"التفسیر المنتسب الی مولانا ابی عبدالله جعفربن محمد الصادق علیهما السلام" این تفسیر با مقدمه منوچهر صدوقی‌سها و از روی نسخه کتابخانه نافذ پاشا استانبول چاپ شده است.
"تفسیر الامام الصادق علیه السلام" سیدنذرعلی رضوی‌هندی در کتابخانه مرکزی دانشگاه پتنای هند نسخه از تفسیر منسوب به امام صادق علیه‌السلام را یافته و تصحیح و تحقیق آن را در 2 جلد به عنوان رساله دکتری خود قرار داده است.
"تفسیر القمی" علی بن ابراهیم قمی از محدثان بزرگ شیعه در قرن سوم هجری یک تفسیر قرآن تدوین کرده است. این تفسیر به صورت گسترده و فراوان می گوید: "قال" و عده‌ای از محققان معتقدند که مقصود علی بن ابراهیم از کلمه "قال" ، قال الصادق علیه‌السلام است به همین جهت این تفسیر را به نام "تفسیر الامام" می‌شناسند.
بسیاری از محققان و پژوهشگران حوزه و دانشگاه به نگارش کتاب‌هایی در موضوع زندگانی امام صادق (ع) پرداخته‌اند و درباره این امام بزرگوار آثار متعددی نوشته و منتشر شده است و همچنین شاعران در اشعار خود به ایشان پرداخته‌اند. عناوین چند کتاب که درباره ایشان نوشته شده:
"مبانی و روش اندیشه علمی صادق (ع)" و "ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق (ع)" احمد پاکتچی
"الامام الصادق و المذاهب الاربعه" اثر اسد حیدر
«موسوعه الامام جعفر الصادق» مرحوم آیت‌الله سید محمدکاظم قزوینی
"اصحاب امام صادق" علی محدث‌زاده
"امام صادق" عبدالمنتظر قدوسیان
"امام صادق" حسن سعید
"امام صادق موسس مذهب جعفری" گروه نویسندگان
"امام صادق یا قهرمان علم" احمد خدایی
"امام صادق و مذاهب چهارگانه" شیخ‌اسد حیدر
"امام صادق یک شخصیت تاریخی" حسین قاضی
"امام جعفرصادق رئیس مذهب شیعه" عبدالامیر فولادزاده
"امام جعفر صادق پیشوا و رئیس مذهب" عبدالرحیم عقیقی‌بخشایشی
"امام جعفر صادق" سیدکاظم ارفع
"پیشوای ششم امام جعفر صادق" گروه نویسندگان
"پیشوای صادق" آیت‌اللّه سیدعلی خامنه‌ای
"حکمت صادق، سخنان امام جعفرصادق" سیدمحمدباقر برقعی
"خورشید نمی‌میرد" داستان زندگی امام صادق، رضا شیرازی
"داستان‌هایی از امام جعفر صادق" سیدعبدالرسول مجیدی
"در پیشگاه امام صادق" سیدمحمد صحفی
"درس‌هایی از مکتب امام صادق" سیدمحمدتقی حکیم
"زندگانی حضرت امام جعفرصادق" حسین عمادزاده
"زندگانی جعفر بن محمد الامام الصادق" عبدالعزیز سید الاهل ترجمه حسین وجدانی
"زندگی و سیمای امام جعفر صادق" سیدمحمدتقی مدرسی ترجمه محمدصادق شریعت
"شخصیت حضرت صادق" احمد مغنیه ترجمه سید جعفر غضبان
"شرح زندگانی و سخنان ششمین امام شیعیان" جعفر بن محمد الصادق تهیه و تدوین علی پناه
"صادق آل محمد" محمود منشی
"صفحاتی از زندگانی امام جعفرصادق" محمدحسین مظفر
"کتابنامه امام‌صادق" رضا استادی
"گنج حقایق (پانصد سخن از امام صادق)" سیدابوالفضل رضوی‌قمی
"گوشه‌ای از چهره درخشان امام صادق" گروه نویسندگان ترجمه محمدرضا انصاری
"مردان پاک از نظر امام جعفر صادق" شیخ‌محمدجواد مغنیه
"مغز متفکر جهان شیعه" مرکز مطالعات اسلامی استراسبورک ترجمه و اقتباس ذبیح‌اللّه منصوری
"مفاهیم انسانی از دیدگاه امام صادق" شیخ‌محمدجواد مغنیه ترجمه محمدرسول دریایی
"نگاهی بر زندگی امام صادق" محمد محمدی‌اشتهاردی
بیست حدیث حکمت آمیز از امام جعفر صادق
1- طلبتُ الجنة، فوجدتها فى السخاء :بهشت را جستجو نمودم، پس آن را در بخشندگى و جوانمردى یافتم.
2- و طلبتُ العافیة، فوجدتها فى العزلة: و تندرستى و رستگارى را جستجو نمودم، پس آن را در گوشه‌گیرى (مثبت و سازنده) یافتم.
3- و طلبت ثقل المیزان، فوجدته فى شهادة "ان لا اله الا الله و محمد رسول الله": و سنگینى ترازوى اعمال را جستجو نمودم، پس آن را در گواهى به یگانگى خدا تعالى و رسالت حضرت محمد (ص) یافتم.
4- و طلبت السرعة فى الدخول الى الجنة، فوجدتها فى العمل لله تعالى: سرعت در ورد به بهشت را جستجو نمودم، پس آن را در کار خالصانه براى خداى تعالى یافتم.
5- و طلبتُ حب الموت، فوجدته فى تقدیم المال لوجه الله:و دوست داشتن مرگ را جستجو نمودم، پس آن را در پیش فرستادن ثروت (انفاق) براى خشنودى خدا یافتم.
6- و طلبت حلاوة العبادة، فوجدتها فى ترک المعصیة: و شیرینى عبادت را جستجو نمودم، پس آن را در ترک گناه یافتم.
7- و طلبت رقة القلب، فوجدتها فى الجوع و العطش: و رقت (نرمى) قلب را جستجو نمودم، پس آن را در گرسنگى و تشنگى (روزه) یافتم.
8- و طلبت نور القلب، فوجدته فى التفکر و البکاء: و روشنى قلب را جستجو نمودم، پس آن را در اندیشیدن و گریستن یافتم.
9- و طلبت الجواز على الصراط، فوجدته فى الصدقة: و (آسانى) عبور بر صراط را جستجو نمودم، پس آن را در صدقه یافتم.
10- و طلبت نور الوجه، فوجدته فى صلاة اللیل: و روشنى رخسار را جستجو نمودم، پس آن را در نماز شب یافتم.
11- و طلبت فضل الجهاد، فوجدته فى الکسب للعیال: و فضیلت جهاد را جستجو نمودم، پس آن را در به دست آوردن هزینه زندگى زن و فرزند یافتم.
12- و طلبت حدب الله عزوجل، فوجدته فى بغض اهل المعاصى: و دوستى خداى تعالى را جستجو کردم، پس آن را در دشمنى با گنهکاران یافتم.
13- و طلبت الرئاسة، فوجدتها فى النصیحة لعبادالله: و سرورى و بزرگى را جستجو نمودم، پس آن را در خیرخواهى براى بندگان خدا یافتم.
14- و طلبت فراغ القلب، فوجدته فى قلة المال: و آسایش قلب را جستجو نمودم، پس آن را در کمى ثروت یافتم.
15- و طلبت عزائم الامور، فوجدتها فى الصبر :و کارهاى پر ارزش را جستجو نمودم، پس آن را در شکیبایى یافتم.
16- و طلبت الشرف، فوجدته فى العلم: و بلندى قدر و حسب را جستجو نمودم، پس آن را در دانش یافتم.
17- و طلبت العبادة فوجدتها فى الورع: و عبادت در جستجو نمودم، پس آن را در پرهیزکار یافتم .
18- و طلبت الراحة، فوجوتها فى الزهد:و آسایش را جستجو نمودم، پس آن را در پارسایى یافتم.
19- و طلبت الرفعة، فوجدتها فى التواضع: برترى و بزرگوارى را جستجو نمودم، پس آن را در فروتنى یافتم.
20- و طلبت العز، فوجدته فى الصدق: و عزت (ارجمندى) را جستجو نمودم، پس آن را در راستى و درستى یافتم.
اگر به کسی احسان نمودی مبادا آن نیکوکاری را با منّت بسیار و به رخ کشیدن تباه سازی.
نمونه چند شعر به مناسبت ولادت با سعادت امام جعفر صادق(ع):
شب تجلی عشق و عقیده است امشب
شب ظهور هزاران سپیده است امشب
گلی به گلشن یاسین شکفته شد که فلک
نظیر چهره او را ندیده است امشب
دمید صادق آل رسول همچون ماه
مهی که آینه دار سپیده است امشب
سپهر علم و فضیلت دوباره نورانی است
ستاره سحر ما دمیده است امشب
حضور حضرت باقر فرشته رحمت
برای عرض تهیت رسیده است امشب
به "ام فروه" بیا تهنیت بگو که گلش
به مهد مهر و وفا آرمیده است امشب
به پاس مقدم این گل نثار کن صلوات
که درخور صلواتی حمیده است امشب
همان گلی که خدا را ستود و مرغ سحر
صدای زمزمه‌اش را شنیده است امشب
خوشا کسی که خداوند عاشقانش را
برای خدمت او برگزیده است امشب
ز باغ دانش او سوی تشنگان علوم
نسیم رحمت و دانش وزیده است امشب
همیشه پیرو این مکتب پر از نور است
کسی که جام ولایت چشیده است امشب
چو یاد اوست عبادت به یاد حضرت او
دلم به سوی خدا پر کشیده است امشب
بیا و سر به حریم مقدسش بگذار
که مرغ دل به مدینه پریده است امشب
بگو به خلق "وفائی" چراغ دانش را
خدا ز جلوه او آفریده است امشب
سیدهاشم وفایی
پیر بزرگ طایفه بود و کریم بود
در اعتلای نهضت جدش سهیم بود
مسند نشین کرسی تدریس علم‌ها
شایسته صفات حکیم و علیم بود
نوح و خلیل جمله مریدان مکتبش
استاد درس حکمت و پند کلیم بود
بر مردمان تب زده شهر شرجی‌اش
عطر مبارک نفسش چون نسیم بود
زحمت کشید و باغ تشیع شکوفه داد
مسئول باغبانی باغی عظیم بود
قلبش شبیه شیشه تنگ بلور بود
عمری به فکر نان شب هر یتیم بود
از ابتدای کودکی‌اش تا دم وفات
نزدیکی محله زهرا مقیم بود
منت نهاد و آمد و ما پیروش شدیم
امروز اگر نبود، شرایط وخیم بود
تازه سروده‌ام غزل مدحتش ولی
یادش میان قافیه‌ها از قدیم بود
وحید قاسمی
تو آمدی و جهان غرق در خرد می‌شد
دلیل‌ها همه با عشق مستند می‌شد
تو آمدی پر و بالی دهی به دلهامان
به پای درس تو هفت آسمان رصد می‌شد
خوشا به حال دلی که عروج را فهمید
مسیر روشن تو از بهشت رد می‌شد
میان آن همه شاگرد شد سعادتمند
کسی که مذهب عشق تو را بلد می‌شد
نفس زدی و جهان را حیات بخشیدی
تجلیات الهی الی الابد می‌شد
جهان نشسته سر سفره‌ی روایاتت
شهود می‌چکد از جلوه زار میقاتت
یوسف رحیمی
چون از افق برآید انوار صبح صادق
در پاى سبزه بنشین با همدمى موافق
شد موسم بهاران پرلاله کوهساران
بستان پر از ریاحین صحرا پر از شقایق
بلبل که در غم گل مى‌کرد بى‌قرارى
شکر خدا که معشوق آمد به کام عاشق
یک سو نشسته خسرو در بزمگاه شیرین
یک سو نهاده عذرا سر در کنار وامق
ابر بهار گسترد دیباى سبز در باغ
باد از شکوفه افکند بر روى آب قایق
بر آستان معشوق تسلیم شو که آن جا
صاحبدلان نهادند پا بر سر علایق
زد بلبل سحرخیز فریاد شورانگیز
کاى مست خواب غفلت و اى بنده ی منافق
شد وقت آن که خوانند حمد و ثناى معبود
شد گاه آن که نالند در پیشگاه خالق
از بوستان احمد بگذر که بلبل آن جا
بر شاخ گل سراید وصف جمال صادق(علیه السلام)
نور جمال صادق چون از افق برآمد
شد صبح عالم آراش بر شام تیره فایق
از شرق و غرب بگذشت نور فضایل او
چون آفتاب علمش طالع شد از مشارق
تن پیکر فضایل، جان گوهر معانى
دل منبع عنایات رخ مطلع شوارق
همچون صدف ز دریا درهاى حکمت اندوخت
چون گوهر وجودش شایسته بود و لایق
بر پایه کمالش محکم اساس توحید
از پرتو جمالش روشن دل خلایق
خورشید برج ایمان، شمشاد باغ امکان
گنجینه کمالات، سرچشمه حقایق
هادى شوند یکسر گر لحظه‌اى بتابد
نور هدایت او بر جسم هاى عایق
بر لوح سینه اوست آیات حق هویدا
وه! وه! عجب سوادى است با اصل خود مطابق
افکار تابناکش روشن تر از کواکب
اندیشه‌هاى پاکش خرم‌تر از حدایق
آیین جعفرى را بگزین که دردمندان
درمان خویش جویند از این طبیب حاذق
شاها "رسا" ندارد جز اشتیاق رویت
بنماى رخ که خلقى است بر دیدن تو شایق
در عرصه قیامت دست از تو برنداریم
کاندر شفاعت توست ما را رجاى واثق
قاسم رسا
من همان باده نوش جام توام
بلبل مست روی بام توام
بی‌نگاهت غزل نمی‌خوانم
شاعر فیض مستدام توام
ششمین آینه سلام آقا
آرزومند یک سلام توام
به پر زخمی‌ام نگاه کنید
آه؛ محتاج التیام توام
باز همسفره باش با سائل
دوستدار همین مرام توام
مست قال الامام صادق من
من مسلمان شده به نام توام
روی قبرم سپرده ام آقا
بنویسند من غلام توام
من غلام محبت یارم
به خم گیسویت گرفتارم
می نویسم فقط حقایق را
ماجرای عروج عاشق را
با تو فهمیده ام مفهوم و
معنی آیه های ناطق را
می‌شود دید در نگاه شما
عکس زیبای وجه خالق را
معنی یا بصیر در بصرت
با بصیرت کنی هر عاشق را
با بیانات روشن و نابت
تو شکستی صف منافق را
ما به عالم نمی‌دهیم هرگز
تار موی امام صادق را
السلام ای رئیس مذهب ما
ای دمادم ترانه لب ما
دلمان را تو حیدری کردی
مست انوار کوثری کردی
در لباس امامت ای آقا
به خدا که پیمبری کردی
با احادیث و گفته‌های خودت
تو عجب فتح خیبری کردی
زنده کردی تو علم را تا حشر
بس که شاگرد پروری کردی
ما کجا؟! مهر مادرت زهرا
دل ما را تو مادری کردی
مهرتان را به سینه دارم من
آرزوی مدینه دارم من
کاش ما را دعا کنی آقا
خرج این روضه‌ها کنی آقا
چشم‌های مرا به پای حسین
نذر خیرالنسا کنی آقا
بانی روضه‌های عاشورا
کاش روضه به پا کنی آقا
کاش ما را شبی به خرج خودت
راهی کربلا کنی آقا
یاد جد غریب خویش کنی
یاد آن سرجدا کنی آقا
روضه زینبیه می‌خواهیم
روزی فاطمیه می‌خواهیم
جواد پرچمی