سرویس تئاتر هنرآنلاین: بازنگری آیین‌نامه و قوانین حوزه تئاتر و به روز شدن آن دغدغه بسیاری از هنرمندان است. پرداختن به این موضوع با مطالعه و بررسی مجدد ضوابط نظارت بر نمایش امکان‌پذیر است. آیین‌نامه فعلی در دهه 70 تدوین شده و لازم است با شرایط حال تطبیق داده شود. اردیبهشت‌ماه سال جاری، سید محمد مجتبی حسینی معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طی نامه‌ای به مدیران کل معاونت هنری تاکید کرد که بازنگری در عملکرد شوراها، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها را در دستور کار خود قرار دهند و این موضوع را ضرورتی برای تسریع در عملکردهای حوزه نظارتی هنر دانست. طی این نامه به مدیران کل هنرهای نمایشی، هنرهای تجسمی، موسیقی، آموزش و توسعه فعالیت‌های هنری و دبیر کارگروه ساماندهی مد و لباس مأموریت داده شد تا با همکاری، همراهی، مشاوره و برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی معاونت هنری، آیین‌نامه یا دستورالعمل هر یک از شوراها مورد بازبینی قرار گیرد و همچنین بررسی شود که هر یک از شوراها بر پایه چه مستندات و برای چه وظیفه‌ای به وجود آمده‌اند؟ و چگونه می‌توان با استفاده از ظرفیت خرد جمعی و رفتار شورایی برای تعامل بیشتر با اهل هنر، افزایش مشارکتِ متخصصان در امور تخصصی و بهبود فضای فعالیت‌های هنری تلاش کرد.
در پی مکاتبه سیدمحمدمجتبی حسینی با توجه به اهمیت این مبحث، با شش تن از هنرمندان تئاتر گفت‌وگویی داشتیم که بازتاب آن را می‌خوانید:
آیین نامه‌ها باید متناسب با شرایط روز باشد
قطب‌الدین صادقی پژوهشگر، کارگردان، نویسنده و بازیگر تئاتر با تاکید بر اینکه در اصلاح و بازنگری آئین‌نامه‌ها و بازبینی شوراها مهمترین اصل، توجه به نیازها و تنگناهای عرصه تئاتر است، گفت: این آئین‌نامه باید متناسب با شرایط در جهت رفع نیازها و تنگناهای موجود در تئاتر امروز تدوین و تصحیح شود. مسیر اصلاح آن باید در جهت امور خلاقه باشد و با بیشترین شفافیت و به شکل هنرمندانه در راستای تحکیم امور و یاری رساندن به هنرمندان تهیه و اجرا شود.
او در ادامه افزود: از زمان دولت نهم به بعد قراداد تیپ منتفی شد و در پی آن تولید آثار فاخر به حداقل رسید و تئاتر به دست دلالان افتاد. این موضوع جریان تئاتر را تحت تاثیر قرار داد و به نظرم باید در تدوین آئین‌نامه جدید، تمهیداتی در نظر گرفته شود تا تولید آثار فاخر با نظارت کارشناسان و متخصصان دولتی صورت گیرد چرا که تهیه‌کنندگان خصوصی تنها به فکر جیب‌شان هستند.
مدیر تماشاخانه شانو لزوم تشکیل هیأت کارشناسی در جهت تولید آثار فاخر را مهم عنوان کرد و یادآور شد: به نظرم باید با نظارت هیئت کارشناسی بدون توجه به بازده مالی، در جهت تولید آثار فاخر و اندیشمند گام برداشته شود. تئاتر ما اکنون به سمت تئاتر لاله‌زارِ پس از کودتای 28 مرداد ماه 1332 رفته است و تولید نمایش‌های فاخر رخت بر بسته است.
صادقی همچنین اضافه کرد: این دلالان، امروزه با اتکا به داستان‌های فرومایه و چهره‌های میدانی جریان تئاتر را به دست گرفته‌اند و این موضوع به دلیل فقدان تصدی‌گری دولت و نبود حضور کارشناسان است و باید با استراتژی‌های لازم دست دلالان تئاتری که تنها به فکر پر کردن جیب‌هایشان هستند، قطع شود.
نباید کارشناس نظارت بر نمایش را جدا از گروه هنری بدانیم
هادی مرزبان بازیگر و کارگردان در این رابطه توضیح داد: اشکال کار در این است وقتی که از نظارت بر نمایش صحبت می‌شود فورا این فکر به ذهن می‌آید که یک سیستم و یا اداره چگونه می‌خواهد جلوی کار را بگیرد. اما خودم واقعا درباره مسئله نظارت بر نمایش نظر متفاوتی دارم و معتقدم نباید کارشناس نظارت بر نمایش را جدا از گروه هنری بدانیم این نظارت وجود دارد تا از آثار هنری مراقبت کند نه این که مقابل آن بی‌ایستد؛ بلکه با گروه دست‌اندرکار هنر برای اجرای یک نمایش خوب هم‌فکری و همراهی کند.
کارگردان "تانگوی تخم‌مرغ داغ" با بیان این که هنرمندان پس از 40- 50 سال فعالیت در حوزه هنرهای نمایشی در این موضوعات متخصص شده‌اند و خیلی خوب می‌دانند کجا و برای چه کار می‌کنند و با خطوط قرمز بیشتر آشنا هستند، ادامه داد: اگر بگردیم قوانین جدیدی را پیدا کنیم سخت‌گیری‌ها بیشتر می‌شود و موجب سنگ‌اندازی در کار خواهدشد که در نهایت هنر دراماتیک این سرزمین لطمه می‌بیند.
کارگردان "لبخند باشکوه آقای گیل" با این توضیح که موارد آیین‌نامه باید در جهت بهبود کار باشد نه فشار به هنرمندان، گفت: باید قوانین کلی، منسجم و مشخص از سیاست‌های کلان داشته باشیم تا مدیران و هنرمندان از آن پیروی کنند نه این که با تغییر مدیر، طرز تفکر و برخورد با اثر هنری نیز قائم به شخص شود و با سلیقه خود هر چیزی را تغییر دهد.
مرزبان با بیان این که بدون آیین‌نامه قوانینی وجود ندارد و این امکان‌پذیر نیست، افزود: این که چگونه در این برنامه با هنرمندان برخورد شود مهم است. افرادی که به این کار وارد می‌شوند باید متخصص باشند و برای کار دل بسوزانند نه این که جلوی آن را بگیرند. در مدت فعالیت هنری با افراد مختلفی برخورد داشتم. برخی رفتار خیلی سخت‌گیرانه داشتند و حتی در سال‌هایی نمی‌شد کار کرد. تنگ نظری‌هایی هم صورت می‌گرفت و نگاه شخصی در کار دخالت داشت. اما گاهی نیز نظارت با هدف همراهی با هنرمند صورت می‌گیرد.
بازیگر "ملاقات بانوی سالخورده" اضافه کرد: در روزهای پایانی تمرین نزدیک به اجرا که زمان خلاقیت در کار است درگیر مشکلاتی می‌شویم و حق تبلیغات نداریم تا زمانی که کار مجوز بگیرد. این موضوع مانع ایجاد می‌کند تا کمک کننده باشد. مسایل هنری را نباید در پیچ و خم کارهای اداری درگیر کنیم و اگر قرار است قوانینی رعایت شود باید برای همه عمومیت داشته باشد نه این که فقط برای عده‌ای مانع ایجاد کند.
هنرمندان از مفاد آئین‌نامه بی‌اطلاع هستند
محمدرضا خاکی، پژوهشگر، مترجم، کارگردان و مدرس تئاتر درخصوص اصلاحات آئین‌نامه جدید که مورد اشاره معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفته است، گفت: این آئین‌نامه تنها در ادارات و جلسات مدیران منتشر می‌شود و در دسترس هنرمندان قرار نمی‌گیرد بنابراین بسیاری از فعالان از مفاد آن بی‌اطلاع هستند.
او در ادامه افزود: آئین‌نامه باید در جهت وضعیت تئاتر امروز تهیه و تدوین شود و تنها با حضور تعدادی از مدیران تصمیم‌گیری‌ها صورت نگیرد. نیاز است تا هنرمندان در جریان امور باشند و نظرات آنها نیز مورد بررسی و پرس‌جو قرار گیرد.
این مدرس تئاتر با اشاره به اینکه جامعه تئاتری وضعیت نابسامانی دارد، اضافه کرد: به نظرم باید پس از تهیه و تدوین آئین‌نامه، آن را در اختیار هنرمندان پیشکسوت قرار دهند تا آنها نیز مواردشان را در این خصوص عنوان کنند. آئین‌نامه موجود تا کنون انتشار نیافته و اکثر هنرمندان در جریان مفاد آن نیستند. آئین‌نامه پیشین، اکنون باید با حضور و نظر کارشناسانی خبره و آگاه مورد بازنگری قرار گیرد.
تماشاخانه‌های خصوصی به آئین‌نامه اضافه شود
حسین مسافرآستانه از مدیران شناخته شده تئاتر ایران و دبیر جشنواره تئاتر فجر در دوره‌های بیست و چهارم و بیست و هفتم، درباره بازنگری در آئین‌نامه شوراها گفت: به نظرم این اقدام معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی کاملاً درست است چرا که آئین‌نامه موجود در حوزه تئاتر، از زمان تصویب آن در شورای عالی انقلاب فرهنگی که به سال‌ها پیش باز می‌گردد تا کنون مورد بازنگری قرار نگرفته است.
او در ادامه افزود: چندین سال از تصویب این آئین‌نامه می‌گذرد و با توجه به نیازهای روز، تنوع و موضوعات تئاتر، آئین‌نامه پیشین اکنون باید با حضور و نظر کارشناسانی خبره و آگاه مورد بازنگری قرار گیرد.
مسافر آستانه ضمن بیان اینکه اکنون با فعالیت بخش عظیمی در تئاتر سر و کار داریم، عنوان کرد: چند سالی است که تماشاخانه‌های خصوصی به تالارهای نمایشی اضافه شده‌اند و در آئین‌نامه موجود هیچ راهکار و اشاره‌ای به آنها نشده است و باید در تدوین و تصحیح آئین‌نامه، این بخش نیز اضافه شود.
او همچنین اضافه کرد: تماشاخانه‌های خصوصی مورد حمایت دولتی نیستند و درآمد آنها، تنها از طریق جذب تماشاگر تامین می‌شود و باید در آئین‌نامه جدید، تمهیداتی برای آنها اندیشیده شود و به این مهم توجه شود.
مدیرکل سابق اداره کل هنرهای نمایشی با اشاره به اینکه موارد تخصصی مورد بازنگری در آئین‌نامه بسیار است اما کلیت آن به تماشاخانه‌های خصوصی بازمی‌گردد، متذکر شد: مابقی موارد اصلاحی در آئین‌نامه نشات گرفته از اضافه شدن تماشاخانه‌های خصوصی است و باید طی جلساتی با کارشناسان خبره مورد بررسی قرار گیرد.
بوروکراسی اداری همیشه معضل است
اصغر همت بازیگر تئاتر و سینما، نیز با این توضیح که آیین‌نامه‌های اداری که تولید بوروکراسی می‌کنند فقط خاص حوزه تئاتر نیستند، گفت: متاسفانه از طرف دولت یک سیاست کلی جاری و هوار بر نهادها از جمله تئاتر است.
بازیگر "سهروردی"، ادامه داد: بوروکراسی اداری همیشه معضل بوده و به نظر می‌آید تلاش چندانی برای از بین بردن آن نمی‌شود تا مردم زودتر به خواسته خود برسند. در تمام زمینه‌ها باید این مسایل دست و پاگیر اداری کم و مستقیم شوند نه این که مسایل را پیچ در پیچ کنیم. اگر می‌گوییم دولت مردمی و حکومت مردمی، باید در این جهات هم پیش برویم.
بازیگر "دادگاه نورنبرگ" با بیان این که رعایت یکسری مسایل ضروری است و قانون دارد، افزود: موظف به انجام یکسری آیین‌نامه‌ها هستیم و حق هر حکومتی است که این قوانین را داشته باشد. اما برخی مسایل سفت و سخت گرفتن است و متاسفانه به این معاونت و آن معاونت و این مدیر آن مدیر پاس داده می‌شود. در حالی که بسیار راحت حل شدنی است و امیدوارم با بازنگری در این آیین نامه ها در جهت کم شدن بروکراسی اداری پیش رویم.
نظریات سر آیین‌نامه نیست بر سر اعمال آن است
رحمت امینی کارگردان و استاد دانشگاه، درباره این آیین‌نامه‌ها توضیح داد: در دوران بعد از انقلاب، فقط یک آیین‌نامه دو صفحه‌ای توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تدوین شده که در سال‌های اخیر مواردی از آن در حال کم و زیاد شدن است. بیشتر نظریاتی که وجود دارد سر آیین‌نامه نیست سر اعمال آن است. به هر صورت موضوع به هنر برمی‌گردد و در بین گروه‌های تئاتری و کارشناسان اختلافات چند برابر می‌شود. مبحث خط‌‌کشی شده‌ای هم‌چون ریاضی و یا معماری ساختمان نیست که گفته شود این خانه چهار ستون دارد می‌توان آن را کم یا زیاد کرد.
کارگردان "جعفرخان از فرنگ برگشته" با بیان این که در اغلب موارد تصویری و دیالوگی اختلاف برداشت، وجود دارد و به نظرم این موضوع هیچ‌گاه از بین نخواهد رفت، گفت: به نفع هنرمند تئاتر هم نیست که آیین‌نامه 40 صفحه‌ای برای تئاتر تنظیم شود و بگویند این کار را انجام بدهید یا انجام ندهید و اوضاع خراب‌تر شود.
مولف کتاب "این سه تسخیرناپذیر" با این توضیح که آیین‌نامه‌ها باید روی روح کلی اثر، مورد بررسی قرار بگیرند، افزود: به نظرم مسئله زمانی بیشتر حل می‌شود که کارشناسان چند ویژگی داشته باشند. نخست آن که کارشناسی که کار را می‌بیند خود تئاتر را بشناسد. دوم، بر وضعیت عرفی و اجتماعی جامعه اشراف و دید همه جانبه داشته باشد. یک سونگر نباشد و انواع و اقسام حساسیت‌ها را زمان بازبینی لحاظ کند. هم حساسیت‌های خود هنرمندان را که کار برای‌شان مهم است و برای تک تک دیالوگ‌ها و میزانسن‌ها زحمت کشیدند و هم حساسیت تماشاگران را مدنظر داشته باشند.
به گفته امینی، در مجموع شخصیت فردی، هنری و علمی کارشناس باید مورد تایید جامعه هنری باشد.
کارگردان "گمشدگان دریا" با بیان این که افزودن تبصره به موارد آیین‌نامه در شورای ارزشیابی و نظارت کار را نه تنها تسهیل نمی‌کند بلکه کار پیچیده‌تر خواهد شد، اظهارداشت: منتقدین و کارشناسان ارزشیابی و نظارت را تقریبا در یک راه می‌بینم و به این دو دسته می‌گویم چشم سوم یک اجرا. در یک اجرا چشمی داریم که خود گروه است متشکل از گروه اجرایی و تولید. چشم دیگر تماشاگران و مخاطبان با هر تفکر و بینش هستند. چشم سوم منتقدان و کارشناسانی محسوب می‌شوند که چیزهایی را می‌بینند که برای گروه اجرایی و هم برای مخاطب جالب و جدید است.
امینی با مطرح کردن این پرسش که کار منتقد چیست؟ افزود: پس از تماشای یک نمایش چه از آن لذت برده باشیم یا نه، نقد آن را می‌خوانیم و متوجه می‌شویم به نکاتی اشاره شده که ما به آنها توجهی نداشتیم. کار کارشناس هم همین است. البته نه منتقد و نه کارشناس نباید و نمی‌توانند کاری را تغییر دهند. یعنی برمبنای نظر آنها کارگردان نباید اجباری بر تغییر کار داشته باشد. ولی ممکن است با نظر این دو دسته کارگردان تصمیم بگیرد کار را ارتقا یا تغییر دهد. کارشناس شورا هیچ‌گاه نباید به عنوان کارگردان نظر بدهد.
مولف کتاب "تئاتر پداگوژیک"، گفت: کار شورای ارزشیابی پرداختن به کیفیت اثر است و کار نظارت پرداختن به بایدها و نبایدها. همیشه نیز کلمه ارزشیابی اول قرار می‌گیرد. بخش‌هایی اسم آن نظارت است که گاهی اوقات از دید کارگردان حین خلاقیت دور می‌ماند و ممکن است واقعا معانی ایجاد کند که مناسب اجرا نباشد. در همه دنیا هم وجود دارد.