گروه سینمایی هنرآنلاین: اردوان وزیری، منتقد سینما درباره مستند «پنهان» به کارگردانی شیرین برق‌نورد که این روزها همراه مستند «برندگان» به کارگردانی امید عبداللهی روی پرده سینماهای هنر و تجربه رفته گفت: «پنهان» در فضای مستندسازی، اثری خاص و ویژه است و من کمتر اثری دیده‌ام که به موضوع ملیت که مساله ویژه‌ای است، بپردازد.
وی ادامه داد: فیلمساز در این مستند درصدد این است که یک مفهوم و در حقیقت واژه ملیت‌گرایی افراطی یا میهن‌پرستی افراطی را که ستیزه‌جو است و خود را نسبت به طرف مقابل برتر می‌داند، تعریف کند. تعریف این واژه زمانی که صحبت از مدیوم تصویر و سینما به میان می‌آید، دشوارتر می‌شود چرا که فیلمساز مجبور است با ابزار سینما و تصویر نه به صورت شفاهی، مفهوم این واژه را تشریح کند. برق‌نورد به لحاظ ساختاری موفق شده جلوه بصری این مفهوم را در معرض دید مخاطب قرار دهد.
این منتقد با اشاره به اینکه کارگردان «پنهان» برای جلب نظر مخاطب از طریق اشاره به یک مثال ملموس و فیزیکی یعنی دیوار برلین به یک مفهوم شفاهی عینیت تصویری بخشیده است، مطرح کرد: دیوار برلین علاوه بر اینکه به شکل فیزیکی افراد را به لحاظ سیاسی و ایدئولوژیک از یکدیگر جدا کرد بلکه در طول تاریخ اساسا به نمادی از جدایی انسان‌ها بدل شد.
وزیری افزود: برق‌نورد برای بیان اینکه ملی‌گرایی افراطی نیز می‌تواند به مانعی عمده برای ایجاد ارتباط بین انسان‌ها بدل شود از دیوار برلین به عنوان نمادی برای این جدایی بهره گرفته و ضمن مصاحبه با شخصیت‌های مختلف با ملیت‌های متنوع و مشاغل گوناگون که فیلمساز عامدانه و به عنوان یک تمهید روایی تصویرشان را به ما نشان نمی‌دهد روایت خود را پیش می‌برد. نکته جالب توجه اینکه همه مصاحبه‌شوندگان هر مانعی اعم از ایدئولوژیک، مذهبی، سیاسی و... که باعث تهی شدن انسان از مفهوم انسانیت شود را مردود می‌شمارند و این موانع را همچون دیوار برلین، عاملی برای جدایی می‌پندازند.
به گفته وی، تفاوتی نمی‌کند که «پنهان» در ایران یا در هر مکان دیگری از جهان ساخته شده باشد چرا که موضوع این مستند فراگیر و جهانی است و به یک جغرافیای خاص محدود نمی‌شود.
وزیری با اشاره به ساختار «پنهان» یادآور شد: شیوه‌ای که فیلمساز برای روایت انتخاب کرده، شیوه مناسبی است، از این منظر که حرکت‌های نرم تراولینگ دوربین روی دیوار برلین در کنار نمایش مردمی که با خوشحالی در کنار آن عکس یادگاری می‌گیرند و مصاحبه‌هایی که همزمان افراد مختلف به جنبه‌های منفی ملی‌گرایی افراطی اشاره می‌کنند، روایت فیلم را جلو می‌برد.
وی ادامه داد: همچنین استفاده مناسب از تصاویر آرشیوی و برداشتی که نسل‌های مختلف از دیوار و تاثیر فلسفی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دارند، «پنهان» را جذاب‌تر کرده است. از سوی دیگر علاوه بر موسیقی خوبی که برای فیلم انتخاب شده است خطوط عمودی و افقی این اثر که جلوه‌های مختلف آن را در فیلم مشاهده می‌کنیم ظاهر گرافیکی ویژه‌ای ایجاد کرده که نقش موثری در پیشبرد روایت فیلم از منظر بصری ایفا می‌کند.
این منتقد در بخش دیگری از صحبت‌های خود درباره مستند «برندگان» ساخته امید عبداللهی بیان کرد: از نظر من «برندگان» مستندی استاندارد است که برای بیان مقصود خود از طریق مصاحبه با افرادی با انگیزه‌های گوناگون که قصد مهاجرت دارند، پیش می‌رود و قصه آدم‌هایی را روایت می‌کند که به دلایل مختلف و مشکلاتی که هر کدام‌شان آن را دلیلی برای مهاجرت از طریق درخواست گرین‌کارت آمریکا و شرکت در لاتاری سالانه می‌دانند قصد جلای وطن دارند.
وزیری افزود: کارگردان «برندگان» علاوه بر نمایش هیجان و خوشحالی افراد در صورت برنده شدن در لاتاری گرین‌کارت مصائب و مشکلات آن‌ها را نیز در مسیر مهاجرت به تصویر کشیده است. اگر دختربچه‌ای که از آرزوهای خود برای آینده صحبت می‌کند و مرد مسنی که اعتقاد دارد به‌رغم هر مشکلی «هیچ‌جایی مثل وطن نیست» را دو سر یک طیف در نظر بگیریم، بقیه افرادی که در این میان دلایل متعددی را برای مهاجرت بیان می‌کنند، نمایان‌گر بخشی از جامعه محسوب می‌شوند که خودخواسته یا از سر ناچاری در پی آرزوهای‌شان قصد ترک وطن دارند.
وی با اشاره به روایت زندگی ۲ فرد در «برندگان» گفت: در ابتدا مخاطب با زندگی «شهریار» استاد موسیقی آشنا می‌شود که برنده لاتاری شده است و همراه با همسرش برای دریافت گرین کارت اقدام می‌کنند این ماجرا ادامه دارد تا جایی که «شهریار» و «شهاب»، مردی که موفق به دریافت گرین‌کارت نشده اما همسر و دخترش را روانه ایالات متحده کرده است، با یکدیگر در پارک ملاقات می‌کنند. از این‌جا کارگردان ریسک خطرناکی می‌کند و چشم‌انداز روایی را از زندگی «شهریار» به زندگی «شهاب» تغییر می‌دهد.
این منتقد افزود: با چنین چرخشی دو چشم‌انداز متفاوت در ساختار روایی فیلم برای بیننده ایجاد می‌شود که ممکن است موجب سردرگمی مخاطب در دنبال کردن روایت اصلی شده و یا برعکس، مخاطب را ترغیب کند تا با یکسان‌انگاری مسیری که این دو در پیش گرفته‌اند-به ویژه با توجه به نوشته‌های پایانی فیلم-سرنوشت شهریار را نیز ادامه موفقیت شهاب در نظر بگیرد.
به گفته وزیری، تاکید و اصرار بیش از حد فیلمساز در نمایش وقایع تقریبا ده دقیقه پایانی-از زمان دریافت ویزای آمریکای شهاب، بازگشت به خانه تا لحظه پرواز- کارکرد چندانی در پیشبرد روایت ندارد و ضمن اینکه رویدادهایی عادی و معمولی را به نمایش می‌گذارد که تجربه زیسته همه آدم‌های مجبور به خداحافظی به شمار می‌رود زمان فیلم را نیز بی‌جهت طولانی می‌کند.
وی افزود: مساله مهاجرت بنا به دلایل متعدد در حال حاضر برای بخش قابل‌توجهی از افراد جامعه ما به موضوعی جدی بدل شده و به همین علت تماشای این مستند می‌تواند برای آنان جذاب باشد.
این منتقد با اشاره به اینکه بسته مستند «پنهان-برندگان» مسائل مهمی را مطرح می‌کند اظهار کرد: «پنهان» و «برندگان» با وجود مضامین مشترک، تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند که مخاطبان را به فکر وا می‌دارد و می‌تواند تاثیرات متفاوتی روی مخاطبان بگذارد.
وزیری با اشاره به نقش و جایگاه بسیار مهم آثار مستند گفت: مستندسازان به‌عنوان چشم بینا و گوش شنوای جامعه حق بزرگی بر گردن همه ما دارند زیرا قبل از اینکه یک مساله ظاهرا کم‌اهمیت به معضلی بزرگ و لاینحل بدل شود با هوشمندی و تیزبینی خود مشکلات را رصد می‌کنند و در قالب فیلم مستند در معرض دید مردم و مسئولان قرار می‌دهند اگر به مستندهای ساخته شده در سال‌های اخیر توجه کنیم قطعا خواهیم دید که این هنرمندان با تولید آثار مستند متنوع در زمینه نابسمانی‌های متعددی از جمله آلودگی هوا و آب، نابودی منابع طبیعی، از بین رفتن جنگل‌ها، انقراض گونه‌های جانوری، معضلات اجتماعی و… به وظیفه حرفه‌ای‌شان عمل کرده‌اند اما متاسفانه گوش شنوایی برای هشدارهای آن‌ها وجود نداشته است.
وی در پایان بیان کرد: در حالی که مستندسازان با عشق و حساسیت کار خود را پیش می‌برند منابع مالی و امکانات فوق‌العاده اندکی در اختیار دارند که مشکلات‌شان را دوچندان دشوار می‌کند. در نهایت امیدوارم سینمای مستند باوجود تمام کمبودها و معضلاتی که با آن‌ها دست به گریبان است، شرافتش را همچنان حفظ کند.