به گزارش هنرآنلاین به نقل از روابط عمومی دهمین جشنواره تئاتر رضوی، در دومین روز همایش ملی گفتمان تئاتر دینی که روز جمعه (دوم مرداد) در بجنورد برگزار شد، محمدحسین ناصربخت به سخنرانی درباره "تبار شناسی تئاتر مذهبی در ایران" پرداخت و گفت: تبارشناسی یا علم الانساب به بررسی خویشاوندی‌های یک موضوع می‌پردازد که در این نوع نگاه، با تاریخ‌نویسی علمی تفاوت‌هایی دارد و در واقع با بررسی یک پدیده در زمان و مکان خودش، نکاتی پیدا می‌شود که راهنمای ما برای برخورد با این پدیده در زمان و مکان حاضر می‌شود.

هنر مقدس باید در فرم و محتوا با یکدیگر همخوانی داشته باشد

وی با این توضیح که کسانی که در دهه 50 در تئاتر مذهبی ایران فعال بودند، درک و فهم و تعریفی از تئاتر دینی داشتند که متفاوت از زمان ماست، ادامه داد: روش تبارشناسی کمک می‌کند آن سابقه‌های تئاتر دینی را در شرایط خود بررسی کنیم و براساس آن به نقاطی برسیم که بتوان مابه ازاهای امروزی آنان را پیدا کرد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه "تئاتر دینی" مبحث جدیدی نیست، گفت: در دنیا تعاریفی درباره هنر دینی، هنر سنتی، هنر مقدس و ... داده شده که پیشینه آن در نظرات و اساتید بزرگ جهان وجود دارد که نظریه سنت گرایانی همچون "بوکارت" و "نصر" از آن جمله است و معتقد بودند آن چیزی که امروز به عنوان هنر دینی مطرح می شود، خطاست چرا که به اعتقاد آنها در جامعه سنتی، اسم گذاری های این چنینی معنا ندارد.

این پژوهشگر تئاتر، تعریف هنر مقدس را از نگاه نصر، هنری توصیف کرد که از نظر شکلی و محتوایی با اعتقادات ارتباط دارد اما ضمنا آیین و مناسکی را هم در خود دارند که معماری مساجد از آن جمله است.

وی بیان کرد: یکی از شاخصه های هنر مقدس این است که تعاریف آن در فرم هم با محتوا همخوانی دارد و به هنری، هنر دینی گفته می شود که بیشتر مضامین دینی دارد؛ نه الزاما کارکرد دینی یا فرم دینی.

ناصربخت به بحث تئاتر دینی در ایران پرداخت و گفت: یکی از متونی که در قرن دهم نوشته شده، "فتوت نامه سلطانی" به قلم ملاواعظ حسین کاشفی نام دارد که در آن هنگامی که به موضوعی همچون "معرکه" می پردازد، آن را به تئاتر دینی وصل می کند و در دهه 50 شمسی نیز اگرچه همایش‌هایی تحت عنوان تئاتر دینی برگزار نمی‌شده است ولی بررسی‌ها نشان می دهد چنین دغدغه هایی پشت نگاهی که آن نمایش ها را شکل می داده، وجود دارد.

هدف از تئاتر آئینی تحول ایمانی است

در ادامه قطب الدین صادقی به سخنرانی درباره "تبار شناسی تئاتر دینی و مذهبی" پرداخت و گفت: سه دسته آیین وجود دارد که عبارتند از ماوراءالطبیعه، آئین هایی که با طبیعت هم خوانی دارد و آئین های مربوط به مرگ؛ البته آئین یا دین یک ارتباط عاشقانه با صاحب هستی است و تئاتر مذهبی نیز همان رستگاری است که انسان را برای رسیدن به چیزی برتر به جست و جو وا می دارد.

وی یکی از فاکتورهای مهم در نمایش آیین را زمان توصیف کرد و توضیح داد: در تمام نمایش های آئینی زمان نقش مهمی دارد و نباید در هر لحظه اجرا شود چراکه زمانی مخصوص دارد؛ مثال آن نیز تعزیه است که اوج آن در روز عاشورا تجلی می یابد زیرا در تفکر شیعی هر چه پیش از عاشورا است، مقدمه است و هرچه بعد از آن است دنباله آن.

این پژوهشگر تئاتر ادامه داد: دومین مسئله در نمایش های آئینی مکان آن است. مکان معنادار است و به همین دلیل بود که تکیه ها ساخته شد؛ در گذشته نیز بازار تجریش را برای تعزیه تعطیل می کردند تا بدین واسطه به کارشان برکت ببخشند یا به عنوان مثال دیگر، در اندونزی یک گوشه خانه را برای راوی مذهبی می سازند.

صادقی افزود: سومین نکته، موضوع است؛ به این معنا که باید موضوعی مطرح شود که به مسائل هستی، یک کلیت برتر، به یک جدل جهانی تر و معضلی بزرگ تر پرداخته باشد.

وی مسئله مهم دیگر در این حوزه را مخاطب دانست و اظهار داشت: تئاتر آئینی مخاطب ندارد؛ بلکه مانند نماز جمعه یا حج است که در آنها تماشاگر وجود ندارد، بلکه مخاطب در آن شرکت می کند. تئاتر آئینی یک معبد است که امری واحد در دل و روح همه اتفاق می افتد؛ بنابراین هدف از تئاتر آئینی تحول ایمانی است؛ تئاتر دینی با قلب سروکار دارد نه با مغز.

وی با بیان اینکه تئاتر ایمانی به ریتم نیاز دارد، ریتم را در نمایش آئینی کند دانست و گفت: تعزیه آرام است و جسم محدود می شود تا برای روح میدان باز شود و این کند بودن یا نبود حرکت از ویژگی های نمایش های آئینی است.

این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه محتوای تمام نمایش های آئینی یک شهید مقدس است اظهار داشت: یک موجود مقدس خودش را فدا می کند تا دیگران الهام بگیرند و تا او نباشد، هیچ نمایش آئینی شکل نمی گیرد. در پایان یک نمایش آئینی نیز یک تناول و قربانی وجود دارد؛ همچنانکه در ظهر عاشورا غذا می خورند و ای امر نمادین است چرا که غیرممکن است شما اسطوره ای را اجرا کنید و تناول و قربان بعد از آن وجود نداشته باشد.

یادآوری می‌شود در همایش ملی گفتمان تئاتر دینی که در روزهای یکم و دوم مردادماه 94 به دبیری نصرالله قادری برگزار می‌شود، علاوه بر هنرمندانی مانند مسعود رایگان، اصغر همت، حسین مسافر آستانه، قطب الدین صادقی، سیروس همتی، محمد ابراهیمیان، اعظم بروجردی، محمحسین ناصربخت، حسین فرخی، آرش دادگر، ارمغان بهداروند مدیرعامل انجمن هنرهای نمایشی و جواد مستخدمی، نمایندگانی از استانهای مختلف کشور نیز در بجنورد حضور به هم رسانده و در جلسات سخنرانی و میزگردهای این همایش شرکت دارند.