سرویس تجسمی هنرآنلاین: مناقشه هنر خوشنویسی میان ایران و ترکیه قدمتی دیرپا دارد؛ اما در سالهای اخیر این مناقشات برای ثبت جهانی این هنر در میراث ناملموس یونسکو، رنگ و بویی جدی به خود گرفته است.
در حالی که هفته پیش مصطفی پورعلی مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و فرهنگی در وزارت میراث فرهنگی و گردشگری از ثبت جهانی خوشنویسی ایران در سال ۲۰۲۲ سخن گفته بود، حال روزنامه ترکیه‌ای DAILY SABAH از ارسال پرونده هنر خوشنویسی توسط این کشور برای ثبت به عنوان میراث ناملموس یونسکو از سوی وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه خبر داده است.
در گزارش این روزنامه اعلام شده که وزارت فرهنگ و گردشگری با تهیه یک فیلم 10 دقیقه‌ای از سابقه قدیمی این هنر در ترکیه، پرونده خوشنویسی را برای ثبت در میراث ناملموس این کشور به یونسکو ارائه داده است.
این فیلم که به زبان انگلیسی و ترکی در سایت وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه بارگذاری شده است، مناظری از مساجد جامع و اماکن تاریخی استانبول را که مزین به خوشنویسی است را نشان می‌دهد. همچنین تصاویری از نسخه‌های خطی قرآن کریم را که در موزه‌ها و کتابخانه‌های این کشور وجود دارد در این فیلم ارائه شده است.
کشور ترکیه در ماه مارس 2020 (فروردین 99) چهار پرونده برای ثبت در میراث فرهنگی ناملموس این کشور به یونسکو ارائه داده که هنر خوشنویسی اسلامی با عنوان عنصر ملی و سه پرونده دیگر، چند ملیتی است.
در روزنامه DAILY SABAH که یکی از رسانه‌های وابسته به دولت ترکیه است، آمده: "پس از سرنگونی دولت عباسیان در سال 1258 میلادی که خط کوفی را در کشورهای اسلامی توسعه داد، برتری در نوشتن توسط خوشنویسان ترک و ایرانی دنبال شد. اما ترک‌های عثمانی پیشگامان خوشنویسی بودند و برخی از این پیشگامان شیخ حمدالله (Sheikh Hamdullah)، احمد شمس‌الدین قره‌حصاری (Ahmed Karahisari)، حافظ عثمان (Hafiz Osman)، مصطفی راقم افندی (Mustafa Rakim)، محمود جلال‌الدین افندی (Mahmut Celaleddin Efendi) و یساری زاده مصطفی عزت افندی (Yesarizade Mustafa İzzet Efendi) هستند."
این روزنامه همچنین بدون اشاره به سیر تحول هنر خوشنویسی در ایران که در زمینه زیباشناسی خط این هنر را به اعتلا رساند، آورده است: "استانبول پس از تسخیر ترک‌ها به مرکز جاودانه خوشنویسی تبدیل شد و این واقعیت در کل جهان اسلام غیرقابل انکار است."
این روزنامه به نقل از سایت وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه که این شعار را برای ثبت خوشنویسی اسلامی برای ارائه به میراث ناملموس یونسکو ارائه داده است، آورده است: "قرآن در مکه نازل شد، در مصر تلاوت شده و در استانبول نوشته شده است."
فیلمی که ترکیه برای ارائه به یونسکو تهیه کرده است
آیا هنر دیگری از دست ایرانیان می‌رود؟
شاید باید در زمان حال، هنر خوشنویسی اسلامی را که بدون شک یکی از میراث ایرانی اسلامی است، زین پس با نام کشور ترکیه در جهان بشناسند. مانند ثبت جهانی ساز تار به نام کشور آذربایجان و برخی از شاعران و نام‌آواران فرهنگ ایرانی به نام سایر کشورهای همسایه.
ترکیه در سالی که ایران نمی‌توانست پرونده‌ای را برای ثبت در فهرست میراث ناملموس ارائه کند، خوشنویسی اسلامی را برای کشور خود به این سازمان ارائه کرده است.
به طور کلی رویه ارائه پیشنهاد ثبت جهانی در فهرست میراث ناملموس سازمان یونسکو به گونه‌ای است که هر کشور برای ارسال پرونده به صورت ملی، یک سال در میان می‌تواند اقدام کند و از آنجا که در سال 2019 ایران برای ساز دوتار ایرانی این پرونده را ثبت جهانی کرده است؛ در سال 2020 نمی‌تواند برای این مهم پیشنهادی ارائه دهد و فقط در زمینه پرونده‌های چند ملیتی برای ثبت میراث ناملموس می‌تواند با سایر کشورها همکاری کند. از همین روست که باید ثبت هنر خوشنویسی را به نام ترکیه محتمل دانست، مگر اتفاقات غیرمنتظره‌ای در یونسکو باعث شود تا این هنر به نام این کشور ثبت نشود.
اما مسئله قابل توجهی که در این میان باید به درستی مورد توجه قرار گیرد، کشاکش چند سالهای است که ایران و ترکیه بر سر هنر خوشنویسی دارند. سالهاست که این دو کشور برای ثبت جهانی میراث ناملموس خود اقدامات مختلفی را صورت داده‌اند و در خیلی از زمینه‌ها مانند ثبت جهانی ساز تنبور و حتی خط نستعلیق در رقابت با هم بوده‌اند. حالا چرا ایران با توجه به گوشزدهای مکرری که از سوی جامعه خوشنویسی در جهت هشدار برای ثبت این هنر توسط ترکیه داده بود؛ در این زمینه تعجیلی نداشته و کشور ترکیه با شناسایی زمان دقیقی که ایران نمی‌تواند پرونده‌ای را برای خوشنویسی ارائه دهد، دست به این اقدام زده است را باید بررسی کرد.
بررسی نقاط کور و از دست رفتن هنر خوشنویسی اسلامی
برای بررسی ابعاد مختلف این موضوع به سراغ مصطفی پورعلی مدیرکل دفتر ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی رفتیم تا واکنش وزارت میراث فرهنگی که متولی گردآوری اسناد ثبت آثار در یونسکو را جویا شویم.
پورعلی درباره پرونده‌ای که ایران برای هنر خوشنویسی در جهت ثبت در یونسکو می‌خواهد ارائه دهد به هنرآنلاین توضیح داد: "پرونده خوشنویسی به منظور قرارگیری در فهرست برنامه‌های خوب پاسداری میراث جهانی، در فروردین ١٣٩٩ برای کمیته میراث جهانی ناملموس ارسال شده است، البته مواردی ضمیمه پرونده باید شود که در حال تکمیل آنها هستیم و ان شاالله موارد تکمیلی هم ارسال خواهد شد."
مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و فرهنگی در واکنش به این موضوع که ترکیه پرونده هنر خوشنویسی را برای ثبت در فهرست میراث ناملموس این کشور در ماه مارس 2020 (فروردین 99) به یونسکو ارائه داده است، ضمن ابراز بی‌اطلاعی از این موضوع اظهار داشت: در سایت یونسکو پرونده‌هایی که در اجلاس ٢٠٢٠ قرار است مطرح شود درج شده است و در این سایت از کشور ترکیه چنین چیزی عنوان نشده است. لذا اگر کشور ترکیه چنین پرونده‌ای را هم ارسال کرده باشد برای اجلاس ٢٠٢١ یا ٢٠٢٢ است."
وی ادامه داد: "اما باید تاکید کرد، قرارگیری یک عنصر میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث جهانی، مساله انحصار ندارد. کنوانسیون ٢٠٠٣ که موضوع ثبت میراث ناملموس در ذیل آن صورت می‌گیرد، مساله انحصار ندارد. یعنی اگر موضوع خوشنویسی در کشورهای مختلف وجود داشته باشد همه آنها کشورها می‌توانند این عنصر را به نام خودشان ثبت کنند."
پورعلی درباره اینکه ایران می‌تواند به این موضوع معترض باشد، توضیح داد: "از آنجا که مساله انحصار وجود ندارد، اعتراض به این موضوع هم غیر فنی و غیر کارشناسی است. بطور مثال، سال گذشته که ما پرونده دوتار را در یونسکو ثبت کردیم، نمایندگان محترم کشور تاجیکستان بعد از جلسه در ملاقات به ما یادآور شدند که دوتار در تاجیکستان هم وجود دارد، خوب این ایرادی به ثبت این عنصر به نام ایران وارد نمی‌کند و کشور تاجیکستان هم می‌تواند این عنصر را به نام خودش ثبت کند."
وی افزود: ایران پرونده خوشنویسی را اکنون به صورت ملی و در قالب "برنامه خوب پاسداری" به یونسکو ارسال کرده است. برنامه خوب پاسداری، فهرست مهمی در یونسکو است و ان شاالله برای سال ٢٠٢١ یا ٢٠٢٢ خوشنویسی در فهرست پاسداری میراث جهانی قرار می‌گیرد."
مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و فرهنگی درباره فهرست اقدام خوب پاسداری گفت: "ما در یونسکو سه فهرست داریم، فهرست میراث ناملموس در خطر، فهرست معرف و فهرست اقدام خوب پاسداری. تاکنون ایران و بسیاری از کشورها در فهرست اقدام خوب پاسداری، عنصری را ثبت نکرده‌اند. ثبت در این فهرست بدلیل ماهیت و ملاحظات اقدامات پاسدارانه این فهرست، مشکل‌تر است و امیدواریم که خوشنویسی در این فهرست ثبت شود."
مصطفی پورعلی در پاسخ به این سوال که سالهاست ایران و ترکیه بر سر بسیاری از مسائل مانند ثبت ساز تنبور و خط نستعلیق به نام کشور خود مناقشه‌هایی داشته‌اند گفت: "در اصل مناقشه‌ای وجود ندارد و این مسائل در فضای رسانه‌ای مطرح می‌شود، وگرنه در اجلاس چنین مباحثی نمی‌تواند مطرح شود، چون کنوانسیون چنین جدلی را به رسمیت نمی‌شناسد. برای مثال، در کشور ایران و در برخی از استان‌ها ما دارای عناصر فرهنگی ناملموس مشترکی هستیم. مثلا آیین‌های مربوط به دهه محرم در بسیاری از استان‌ها با تغییراتی و شباهت‌هایی به صورت مشترک وجود دارد. شورای ملی ثبت میراث فرهنگی ناملموس طی سنوات گذشته آیین‌های مختلف را به نام استان‌های مختلف ثبت کرده است و ثبت یک عنصر از یک استان کشور، انحصار برای آن استان ایجاد نمی‌کند؛ زیرا به این شکل نیست که هر شخص زودتر اثری را ثبت کرد، برنده شده است! نه، استان‌های دیگر هم می‌تواند پرونده آن عنصر فرهنگی و آن آیین را اگر وجود دارد، بیاورد و در صورت برخورداری از مولفه‌های ثبت، آن عنصر را ثبت کنند."
مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و فرهنگی یادآوری کرد: "امسال هم مانند دو سال گذشته معاونت میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ٩ پرونده میراث جهانی ناملموس را به یونسکو ارسال کرده است که واقعا کار سختی بوده و امیداریم در سالهای آتی هم این روند ادامه داشته باشد. پرونده عود، رباب، جشن سده، جشن مهرگان، زیارت رضوی، زیارت تادئوس مقدس، خوشنویسی، مینیاتور و یلدا به یونسکو ارسال شده است که با توجه به محدودیت‌های این سازمان در سالهای ٢٠٢٠، ٢٠٢١ و ٢٠٢٢ ان شاالله در فهرست میراث جهانی قرار می‌گیرند."
پورعلی در پایان در پاسخ به این موضوع که اگر محدودیتی برای ثبت یک عنصر فرهنگی وجود ندارد، چرا تاکنون ایران برای ساز تار که به نام آذربایجان ثبت شده است، اقدامی نکرده، نیز گفت: "در مورد این پرونده هم موضوع فقط سهمیه و محدودیت زمانی است. بهرحال تعداد بیشماری عناصر شاخص فرهنگی ناملموس در ایران وجود دارد که ان شاالله به مرور باید همه این عناصر ثبت جهانی شوند. یونسکو بدلیل محدودیت‌های مالی خودش و فرصت محدود زمان برگزاری یک اجلاس، به صورت طبیعی امکان بررسی پرونده‌های بی‌شمار را ندارد."
با بررسی گفته‌های مدیرکل دفتر ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی، اگرچه دریچه‌ای از امیدواری برای از دست نرفتن هنر خوشنویسی می‌توان یافت، اما باز هم بررسی برخی از گفته‌ها می‌تواند زوایایی دیگری از این موضوع را عیان کند. برای بررسی این موضوع نگاهی می‌کنیم به چالش‌هایی که در چند سال اخیر در حوزه خوشنویسی مطرح و در رسانه‌‌ها انعکاس داشته است.
نگاهی به چالش‌های هنر خوشنویسی میان ایران و ترکیه از گذشته تا امروز
اگرچه ایران و ترکیه در زمینه هنر خوشنویسی در ادوار مختلف با هم رقابت داشته‌اند؛ اما احیای و رشد این هنر در ایران بر کسی پوشیده نیست و مباحث زیبایی‌شناسی هنر خط در مکتب‌های مختلف هنری ایران قابل ردیابی است. با این وجود ترکیه در سال 2015 (1394) می‌خواست که خط نستعلیق را که در تمام دنیا به عنوان خط ایرانی و عروس خطوط اسلامی شناخته می‌شود را به نام خود ثبت کند. در آن زمان جواد بختیاری رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان ایران نسبت به این اقدام ترکیه واکنش نشان داد و از تلاش‌ها برای ثبت جهانی خط نستعلیق ایرانی با همکاری یونسکو خبر داد.
جواد بختیاری گفته بود که باید در این زمینه از ترکیه پیشی بگیریم و به پیگیری انجمن خوشنویسان ایران برای ثبت خط نستعلیق اشاره داشت: "خط نستعلیق، هنر شناسنامه‌ای ماست و تنها دست‌ساخته بشر در طول اعصار به‌شمار می‌آید که ساختار زیبایی‌شناختی آن بر اساس نسبت‌های طلایی است."
او که در نشست انجمن خوشنویسان ایران با خبرنگاران سخن می‌گفت، با اشاره به اینکه اقدامات اولیه برای ثبت این هنر انجام شده و یونسکو پیگیر ماجراست، عنوان کرد: "خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق آیینه تمام‌نمای ذوق ایرانی است."
به گفته بختیاری این دو خط از هم جداشدنی نیستند، ولی از آنجا که خط نستعلیق شناخته‌شده‌تر است و از نظر تشکیلاتی تقدم تاریخی دارد، برای ثبت جهانی کارها سریع‌تر پیش می‌رود؛ "خطوط دیگر مانند ثلث، ریحان و... نیز ذات ایرانی دارند، اما در حال حاضر اگر بتوانیم نخستین گام را محکم برداریم، می‌توانیم در آینده نیز اقداماتی برای ثبت دیگر خطوط ایرانی انجام دهیم."
در همان سال 94 دکتر فرهاد نظری که مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی بود در گفت‌گویی با روزنامه جام‌جم درباره اقدامات ایران برای ثبت هنر خوشنویسی توضیحاتی ارائه داد؛ او در این باره به همکاری با آقای مرادخانی معاون هنری وقت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی اشاره کرد و گفت: "در این خصوص با آقای مرادخانی گفت‌وگو کردیم و قرار شد با همکاری معاونت هنری پرونده ثبت جهانی خوشنویسی ایرانی را آماده کنیم."
نظری با بیان اینکه در این زمینه دو موضوع مطرح است، توضیح داد: "بحث ما این است که پرونده‌ای با مجموع خطوط ایرانی مانند ثلث، نسخ، نستعلیق و... را برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال کنیم یا تنها روی خط نستعلیق تأکید داشته باشیم و پرونده این خط را برای ثبت‌جهانی آماده کنیم."
نظری که در سال 94 مسئولیت دفتر ثبت آثار تاریخی را بر عهده داشت در آن زمان وعده داد که قرار است این موضوع در کارگروه ملی میراث فرهنگی ناملموس که ده وزارتخانه از جمله وزارت ارشاد در آن حضور دارند را به بحث بگذارند و تصمیم نهایی در این شورا گرفته شود.
او با بیان اینکه نماینده ایران در یونسکو نیز پیگیر این موضوع است، اشاره داست: "قرار شد نماینده ما در یونسکو با دولت‌های دیگری که خط نستعلیق در کشورشان رواج دارد، رایزنی کند تا در صورت امکان پرونده‌ای مشترک برای ثبت جهانی این خط به‌عنوان میراث ناملموس به یونسکو ارسال شود."
نظری درباره تلاش‌های ترکیه درخصوص ثبت این خط به نام خود نیز گفته بود: "از آنجا که یکی از شرایط ثبت جهانی عنصر میراث ناملموس زنده بودن آن است، اما خط کشور ترکیه تغییر کرده و ظاهرا سالهاست که استفاده از خطوط فارسی و عربی در این کشور منسوخ شده است. اما با این وجود از همکاری با ترکیه برای مشارکت در این پرونده استقبال می‌کنیم."
نظری در آن زمان گفته بود پرونده ثبت نستعلیق را برای سال 2017 به یونسکو ارسال خواهند کرد. ارسال این پرونده در سال 2017 محقق نشد تا امروز که پس از سه سال، ترکیه پرونده ثبت خوشنویسی را به نام کشورش به یونسکو ارائه داده است.
پس از اینکه در سال 2017 اقدامی در جهت ثبت خط نستعلیق صورت نگرفت، همزمان با هفته خوشنویسی در ایران، غلامحسین امیرخانی رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان با اشاره به یکه‌تازی ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس در عرصه خوشنویسی هشدار داد: "تمام غفلت‌ها در عرصه خوشنویسی متوجه دولت است."
امیرخانی با تاکید بر این موضوع که خوشنویسی چه به لحاظ قدرت و چه به لحاظ هنری یکی از پرافتخارترین هنرهای دوران امروز است. درباره یکه‌تازی ترکیه در عرصه خوشنویسی تذکر داد: "حدود سه دهه است که در استانبول ترکیه شاهد برگزاری جشنواره و حراجی‌هایی به عنوان مرکز هنر خوشنویسی هستیم. در این راستا 50 کشور اسلامی و چند کشور غیراسلامی حضور دارند. البته قابل ذکر است که عربستان سعودی نیز پشتیبان برگزاری این اجلاس است."
او ادامه داد: "در اوایل امر حتی از ایرانی‌ها به عنوان داور برای این جشنواره‌ها انتخاب نمی‌شد و ما برای حضور در این رویداد آبونمان پرداخت می‌کردیم. در واقع می‌توان گفت چند دوره اول بدون حضور داوران ایرانی برگزار شد. این در حالی است که خط و خوشنویسی ما جایگاه ویژه‌ای در دنیا دارد اما به دلیل کوتاهی مسئولان در عرصه هنر، سابقه تاریخی و هنری ما در عرصه خوشنویسی تحت‌الشعاع قرار گرفته است."
امیرخانی خاطرنشان کرد: "غفلت ما فقط در عرصه هنر و خوشنویسی نیست بلکه در حوزه زبان فارسی نیز کم‌کاری‌های بسیاری داشتیم. در واقع می‌توان گفت دولت وظیفه‌ای برعهده دارد که باید انجام دهد اما آن را مورد غفلت قرار داده است."
او با اشاره به آنکه هنر خوشنویسی هنری بی‌بدیل است، گفت: "با وجود آنکه ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس جشنواره‌هایی در خط نسخ و ثلث برگزار می‌کنند، ایران همواره توانسته در شیوه‌های خط ثلث و نسخ، افتخاراتی کسب کند و نباید فراموش کرد که آبشخور این هنرها از ایران بوده است. از این رو انتظار داریم مدیران فرهنگی و هنری به این حوزه توجه ویژه‌ای داشته باشند."
پاسبان میراث فرهنگی ایران هستیم
اما برای بررسی بیشتر ارسال پرونده هنر خوشنویسی از سوی ترکیه به یونسکو موضوع را با حجت‌الله ایوبی دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران مطرح کردیم. ایوبی در این‌باره به هنرآنلاین گفت: هم‌اکنون در کل کشورهای منطقه نوروز 60 میراث ناملموس ثبت شده داریم که بیشترین سهم متعلق به ایران و ترکیه است.
وی افزود: "در حال حاضر با موسسه فرهنگی اکو، پروژه‌ای را تعریف کرده‌ایم تا کتاب این آثار ثبت شده را تدوین کنیم، زیرا این فعالیت‌ها در حوزه تمدن کهن ایران است."
ایوبی با اشاره به ارائه خوشنویسی اسلامی برای ثبت در میراث ناملموس یونسکو توسط ترکیه، گفت: "از این که کشور ترکیه به خوشنویسی، خط ایرانی و خط عربی بها می‌دهد، باید خوشحال باشیم. ترکیه هر سال مسابقه بین‌المللی خوشنویسی ارسیکا را برگزار می‌کند که وابسته به کنفرانس اسلامی است و یک برنامه بزرگ و قابل ستایش در مورد خوشنویسی است. آنها از خط خود فاصله گرفته‌اند و خط‌شان تبدیل به لاتین شده، اما همچنان برای خط فارسی و نستعلیق ارزش قائل هستند و برای آن همایش‌های باشکوهی برگزار می‌کنند."
او افزود: "البته امیدوارم که ایران هم به عنوان مهد خوشنویسی نگاهی جدی به این قضیه داشته باشد و در عمل سعی کنیم که در منطقه و جهان حامی خوشنویسی باشیم. در زمینه ثبت خوشنویسی نیز با کشور ترکیه تفاهم می‌کنیم. رصدخانه ما بسیار فعال است و ضمن اینکه به میراث مشترک توجه داریم و برای ثبت‌های مشترک و مراسم مشترک که باعث همبستگی و وحدت منطقه می‌شود، تلاش می‌کنیم و درعین‌حال پاسبان میراث فرهنگی ایران نیز هستیم.
ایوبی با اشاره به اطلس خوشنویسی راه ابریشم که با مرکزیت شهر مشهد نوشته می‌شود ضمن تاکید بر اهمیت این پروژه گفت: شاید اولین بار است که برای یک هنر اطلس نوشته می‌شود و به نظرم نگارش این اطلس مهم‌تر از ثبت خوشنویسی در میراث ناملموس یونسکو است. در میراث ناملموس این مسئله تائید می‌شود که این هنر در ایران وجود داشته و باید از آن پاسداری شود، اما اطلس خوشنویسی باعث می‌شود ایران یک پایگاه و مرکز برای همه کشورهایی که خوشنویسی دارند باشد.