گروه فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: علیرضا مشایخی سال ۱۳۱۸ در تهران به دنیا آمد. او از نخستین آهنگسازانی به‌شمار می‌رود که نوگرایی و مدرنیسم را در محیط موسیقی ایران به‌طور گسترده مطرح کرده است. آثار او سال‌هاست در داخل و خارج ایران اجرا می‌شود. نخستین استادان او در زمینه موسیقی ایران شادروان لطف‌الله مفخم پایان، در آهنگسازی شادروان حسین ناصحی، در زمینه پیانو افلیا کمباجیان و استادان او در وین هانس یلنیک و کال شیسکه بوده‌اند.
مشایخی پس از پایان تحصیلات در وین به هلند رفت و از کلاس‌های گوتفرید میشاییل کونیگ بهره‌مند شد. او شیوه‌های مختلفی را در دو گرایش مختلف آهنگسازیش (گرایش موسیقی نوین بین‌المللی و موسیقی نو متاثر از موسیقی ایران) به کار گرفته است. مشایخی تناقضات فرهنگ‌های مختلف را در یک وحدت جدید ادغام کرده است تا به یک «منطق برتر» دست یابد که آن را فراایکس (meta-x) نامیده است. آثاری چون «جشن» و «سمفونی هشتم» ترجمان این سبک جدید هستند. او ضمن تدریس، آهنگسازی، اجرا و نشر آلبوم‌های متعدد موسیقی، در عرصه پژوهش موسیقی و ادبیات نیز فعالیت چشمگیری داشته و چندین کتاب نوشته است؛ در این نوشتار به معرفی هفت کتاب این هنرمند پرداختیم.
«همه آن سال‌های بی‌خاطره»
کتاب «همه آن سال‌های بی‌خاطره» نخستین بار سال ۱۳۸۳ توسط نشر آرویج نشر یافته است. این اثر، خاطرات و تفکر مشایخی را در برمی‌گیرد. او ضمن یادآوری دوران‌های مختلف زندگی خود به نقد مسایل فرهنگی، هنری و تاریخی دوران خود پرداخته است.
در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «این دور هم جمع شدن‌ها، سال‌هاست ادامه دارد. نیلا هم همیشه هست، اما بعضی‌ها به‌ندرت پیدا می‌شوند. این روزها وانی دوباره به اروپا رفته. هر وقت وانی به اروپا می‌رود، یک اتفاقی برایم پیش می‌آید، چه خوب، در هر صورت غیرمنتظره است. معمولا دست و پایم می‌شکند اما امروز، قلمی که دوست داشتم شکست. آن هم همان موقعی که تصمیم گرفتم دوباره این ماجرا را بنویسم. این هم مثل فرانسه یاد گرفتنم شده! هر دفعه از کتاب‌هایی مثل «مائده‌های زمینی» یا «مرده‌های بی‌کفن و دفن» شروع می‌کردم و هیچ‌وقت به صفحه دوم نمی‌رسیدم!».
«فردا بدون من»
کتاب «فردا بدون من» نخستین بار در سال ۱۳۸۹ از سوی نشر مکتب تهران منتشر شده است. این کتاب در واقع زندگی‌نامه و خودنوشت مشایخی است که به مسائلی چون عشق و نفرت می پردازد. او تلاش کرده اندیشه و جهان‌بینی‌اش را در زمینه موسیقی با مخاطب در میان بگذارد و او را با گوشه‌هایی از زندگی یک آهنگساز آشنا کند. شیوه روایت رمان سیال است و در ادامه رمان «همه آن سال‌های بی‌خاطره» نوشته شده است.
در بخشی از کتاب آمده است: «آزالیا را پشت در بگذار!». این اولین جمله‌ای بود که از او شنیدم. نامش را نمی‌دانستم. هیچ‌چیز از او نمی‌دانستم. در حومه کلن بودم ولی محل سمیناری که در آن شرکت کرده بودم، مرکز شهر بود. هر روز با تراموای ساعت هفت صبح به شهر می‌رفتم و این تنها دفعه‌ای بود که او را در سفر دیدم. تراموا می‌خواست راه بیفتد که او با عجله سوار شد، با عجله به‌عقب نگاه کرد و به دوستش- که او هم ایرانی بود- به فارسی گفت «آزالیا را پشت در بگذار».
«آهنگسازی به شیوه باخ»
کتاب «آهنگسازی به شیوه باخ» با زیرعنوان کنترپوان تنال، نخستین بار در زمستان ۱۳۸۵ در نشر چشمه منتشر شد. این اثر در دو بخش «کنترپوان دوبخشی» و «کنترپوان سه‌بخشی» نوشته شده است.
این هنرمند توضیح می‌دهد آنچه را که امروز کنترپوان تنال می‌نامیم، نتیجه منطقی پیدایش تفکر چند صدایی عمودی (هارمونی) از درون چند صدایی افقی (کنترپوان مدال) است. به‌طور کلی هارمونی و کنترپوان تنال، دو گونه برخورد با یک موضوع هستند. در نظر او، باخ بهترین راهنما، آموزگار و استاد کنترپوان تنال است.
هدف این کتاب رسیدن به دانشی کاربردی در کوتاه‌ترین و مطمئن‌ترین راه برای دانشجویان است. در سال‌های دوران تحصیل مشایخی در وین، تدریس واحدی با عنوان کنترپوان تنال در دانشکده‌های موسیقی مرسوم نبوده. بلکه شیوه آموزش به‌گونه‌ای بوده که دانشجو می‌بایست بر بنیاد شناختی که از آثار پالسترینا و درس هارمونی به دست می‌آورد، شیوه باخ در انوانسیون و فروگ را بیاموزد. اما در دیگر دانشکده‌های موسیقی دنیا، به‌ویژه درانگلستان و آمریکا که کمتر تحت‌تاثیر شیوه موسیقی آلمانی بودند، خودآگاهی گسترده‌تری در زمینه شیوه‌های یادگیری کنترپوان تنال وجود داشته است. در این کتاب به آثار و نوشته اریک تیمن، کنت کنن و والتر پیستون نیز نگاه شده است.
«آهنگسازی به شیوه کلاسیک»
کتاب «آهنگسازی به شیوه کلاسیک» با زیرعنوان هارمونی، نخستین بار پاییز ۱۳۸۷ توسط نشر چشمه به چاپ رسیده است. مشایخی در این کتاب کوشیده، شیوه برخورد با هارمونی را به حوزه عملی در آثار بزرگان این فن گسترش دهد و پس از هر بحث، موضوع را در آثار استادان پی‌گیری کند در این راستا بیش از ۱۰۰ نمونه از اساتید مکتب وین بررسی شده است.
مشایخی از نظر تئوری هارمونی، از بعضی بزرگان دانش موسیقی چون هوگور یمان، استادانش هانس یلی نک و اروین راتز- که هر دو از نظر تحلیل، الهام گرفته از شوئنبرگ بوده‌اند- ریشارد اشتور و والتر پیستون تاثیر گرفته است. پیستون، از نظر تحلیل و اشتور، از نظر روش کاربردی مورد توجه ویژه مشایخی بوده‌اند.
«فرهنگ آهنگسازی»
جلد اول کتاب «فرهنگ آهنگسازی» توسط انتشارات سوره‌مهر، نخستین بار در سال ۱۳۸۹ نشر یافته است. این اثر در چهار بخش «مروری اجمالی بر مبانی هارمونی»، «مروری اجمالی بر مبانی کنترپوان»، «مصالح اولیه فرم‌شناسی و «نظم‌های از پیش‌ساخته» و گفتارهایی متعدد نوشته شده‌است.
مشایخی معتقد است بین آنچه هنرجویان آهنگسازی در مدارس موسیقی فرا می‌گیرند و آنچه در محیط موسیقی جدی اتفاق می‌افتد، فضایی خالی وجود دارد که برای آهنگسازان جوان می‌تواند بسیار آزار دهنده باشد. این فضای خالی، نه‌فقط در ایران، که در بسیاری از شهرهای مغرب زمین نیز می‌تواند وجود داشته باشد و هدف این کتاب پر کردن این فضای خالی است. به همین دلیل و با توجه به کمبودهای معمول موسیقی در ایران، مشایخی در این کتاب کوشش کرده بعضی از مسائل کلیدی را به‌طور فشرده یادآور شود؛ مثلا مروری بر هارمونی و کنترپوان تنال. در ضمن با مبانی اولیه فرم‌شناسی موسیقی، خواننده را برای مباحث بعدی آماده کند. در این کتاب درباره موسیقی دوازده‌تنی، سریل، آهنگسازی از منظر فاصله‌شناسی، عبور از سریل، بداهه در ابعاد نویسندگی و اجرای موسیقی و مبانی اولیه تئوری مکمل بحث شده‌اند.
«کنترپوان مدال»
کتاب «کنترپوان مدال» با زیرعنوان نگاهی به برداشت یپسن و فوکس از شیوه پالسترینا با برگردان و نگارش مشایخی در موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران نشر یافته است. «نکته‌های بنیادین»، «کنترپوان دو صدایی»، «کنترپوان سه صدایی» و «کنترپوان چهار صدایی» به ضمیمه دو پیوست از بخش‌های اثرست.
او کوشیده تا پالسترینا را براساس نگرش یپسن، با الهام از هدف‌های کاربردی معرفی کند و در پیوست یک، نکاتی از فوکس را که ضروری می‌دانسته، آورده تا خواننده به بهترین گونه برای درک هارمونی و کنترپوان تنال آمادگی پیدا کند. درادامه پیوست دو، تمام مثال‌ها و نمونه‌های کتاب در کلیدهای سل و فا نیز آمده و در پایان کتابنامه از مهم‌ترین آثار مربوط به علم کنترپوان ارائه شده است.
او این کتاب را ادای دین و احترامی به پالسترینا نخستین استاد الهام‌بخش و بزرگش در موسیقی دانسته است. مشایخی می‌گوید هنگامی که جیووانی پیرلوئیجی پالسترینا در سال ۱۵۹۴ میلادی درگذشت، معاصرینش او را با لقب (بزرگمرد موسیقی) در رم به خاک سپردند. به اعتقاد او، پالسترینا نقطه اوجی در شکوفایی چند صدایی پیش از دوران باروک بود.
این کتاب کاری است چندصدایی در آثار مشایخی که توازان خطوط آوازی افقی و ستون‌های عمودی آکوردشناسی موسیقی مدال را به کمال رسانده و زمینه‌های برای پدیدار آمدن شیوه‌های نو در آموزش کنترپوان مدال شده است. مهم‌ترین گام در این راه را یوهان یوزف فوکس با نگارش کتاب «گرادوس اد پارناسوم» برداشته است. چگونگی برخورد مشایخی با موسیقی به‌شیوه‌های از تدریس و آموزش کنترپوان انجامید که سالیان درازی است الهام‌بخش استادن علم کنترپوان بوده است. او دو اثر را که در میان دیگر آثار موجود، اعتبار و جایگاه ویژه‌ای دارند انتخاب کرده و اساس نگارش و تدوین این کتاب قرار داده؛ نخست کتاب «کنترپوان» اثر کنود یپسن و دوم کتاب «گرادوس جدید» اثر ارنست تیتل.
«موسیقی برای پیانو»
کتاب «موسیقی برای پیانو» آثاری از علیرضا مشایخی برای پیانو، پاییز سال ۱۳۸۱ توسط موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران نشر یافته است. قطعاتی که در این مجموعه گرد آمده، بخشی از پاسخ‌های مشایخی به پرسش‌هایی است که می‌تواند در ارتباط با موسیقی ایران مطرح باشند.
او می‌گوید تا جایی که می‌داند برخی پرداخت‌های مطرح در این قطعات، همانند دینامیک و فرم، هنوز در جامعه موسیقی مطرح نشده‌اند. به باور این هنرمند، آهنگسازی به‌تنهایی نیمی از کار آهنگساز و نیم دیگر مکاشفه است.
هدف از نوشتن این قطعات تنظیم موسیقی ایران برای پیانو نبوده، بلکه این قطعات نمونه‌ای در زمینه موسیقی هنری هستند. یعنی آثاری که با الهام از موسیقی ایرانی به زبان جهانی موسیقی نوشته شده‌اند.