آیا باید از اجرای نمایش ترسید؟ / نگاهی به تجربیات ‌جهانی تئاتر و راهکارهایی برای بازگشت به صحنه

سرویس تئاتر هنرآنلاین: در شش ماه گذشته بسیاری از سالن‌های تئاتر در سراسر دنیا به دلیل شیوع ویروس کرونا تعطیل شدند. بحرانی که در این همه‌گیری ایجاد شد، بسیاری از صاحب‌نظران تئاتر را بر آن داشت تا راهکاری‌های مختلفی را برای احیای دوباره هنر نمایش در نظر بگیرند.

بحران کرونا که در ابتدای امر زودگذر تلقی می‌شد، امروزه با گذشت شش ماه، نشان داد که حداقل تا یک سال آینده همراه با جهان است و امروزه بسیاری از صاحب‌نظران تئاتر به دنبال آن هستند تا شرایطی فراهم کنند که بتوان از این بحران به وجود آمده برای هنر نمایش عبور کرد.

در ماه‌های اخیر به سبب بازخوانی تجربیات جهانی برای شناسایی بسترهای بازگشایی سالن‌های تئاتر گزارش‌های مختلفی را در هنرآنلاین منتشر کردیم تا بتوان از این بستر برای ایده‌پردازی برای بازگشایی تئاترها در کشور استفاده کرد؛ در این گزارش نیز تلاش داریم تا با رصد این اخبار نوعی گفتمان را برای طراحی فعالیت‌های تئاتری در ایران ایجاد کنیم.

تجربه تئاتر محیطی در لندن

تئاتر آنلاین ایده‌ای که تجربه نشده، شکست خورد

با شیوع همه‌گیری کرونا ویروس بسیاری از صاحب‌نظران تئاتر معتقد بودند که بستر فضای مجازی جایی است که آینده هنر نمایش در آن خلاصه خواهد شد؛ از همین رو بسیاری از کمپانی‌های تئاتر جهان، فیلم‌تئاترهای خود را برای حفظ مخاطبان و البته برای ایجاد فضای بانشاط برای دوران قرنطینه بر روی مخاطبان باز و دسترسی مخاطبان جهانی را به آرشیوهای خود فراهم کردند. از سوی دیگر برخی از تلویزیون‌های اینترنتی، وی‌اودی‌ها و ای‌پی‌تی‌وی‌ها نیز تلاش کردند تا هنر نمایش را در بستر فضای خود به مخاطبان‌شان عرضه کنند. این تجربه جهانی خیلی زود نشان داد که هیچ‌گاه نمی‌تواند جایگزینی مناسب برای نمایش‌های زنده باشد و در بستر فضای مجازی مخاطب داشته باشد، از سویی دیگر تلویزیون‌های اینترنتی در همین دوران با رشد مخاطبان در عرصه فیلم و سریال‌های تولیدی‌شان روبرو شدند و حتی توانستند درآمدهای هنگفتی به دست آورند، این مسئله باعث شد که تئاتر آنلاین بدون تجربه خاص در تولید به محاق رود، زیرا هیچ نمایشی با برنامه‌ریزی مشخص برای ارائه در بستر فضای مجازی و آنلاین در دنیا طراحی و مورد نقد و نظر جدی قرار نگرفت.

اما در این میان یک تجربه جهانی موفق شکل گرفت؛ سام مندس کارگردان شهیر سینما و تئاتر طی یک مقاله، طرحی را مطرح کرد تا شبکه تلویزیونی همچون نتفلیکس و آمازون پرایم که در دوران کرونا با رشد درآمد روبرو شدند، بستری را فراهم کنند تا از پس مشکلات به وجود آمده در تئاتر به حمایت از این هنر بپردازند. این طرح آنقدر گسترده شد که بسیاری از اهالی هنر و شبکه‌های تلویزیونی در حمایت از آن اقدام به کمک مالی برای حفظ شرایط تئاتر در دوران تعطیلی سالن‌ها کردند و امروزه که برخی از سالن‌های تئاتر در کشور انگلیس باز شده‌اند، قرار است این کمک‌ها در جهت حمایت بیشتر از تئاترهایی صرف شود که این روزها برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی از جمعیت کمتری میزبانی می‌کنند. یعنی بودجه در نظر گرفته شده به نمایش‌هایی اختصاص پیدا خواهد کرد که این روزها نمایش‌هایی را با رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی روی صحنه می‌برند.

اجرای نمایش "خداپسند" که بازیگران در پشت دیوارهای شفاف برای رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی حضور دارند

حضور ستاره‌ها روی صحنه برای اعتمادسازی میان مخاطبان

اما این روزها بخشی از تئاترها در سراسر دنیا در حالی قصد دارند آغاز به کار کنند و تجربه زنده نمایش را با مخاطبان‌شان به اشتراک بگذارند که می‌خواهند از ستاره‌های سینما برای جذب مخاطب و اعتمادسازی برای حضور تماشاگران در سالن تئاتر استفاده کنند.

برادوی که قطب اقتصادی تئاتر و تنها مکانی است که می‌توان آن را به عنوان هنر-صنعت نمایش دانست، برنامه‌‌‌های خود را در سال 2020 تعطیل و برنامه‌ریزی برای شروع اجراها را به سال 2021 موکول کرد. اما کمپانی‌های بزرگ تئاتری برادوی از همین حالا برنامه‌های خود برای سال آینده را ارائه کرده‌اند و برای شرایط خاموشی سالن‌های تئاتر در سال 2020 رویکردی ستاره محور را در پیش گرفته‌اند تا از هم‌اکنون برای پیش فروش بلیت نمایش‌ها در میان مخاطبان ایجاد انگیزه کنند.

اسکات رودین (Scott Rudin) تهیه‌کننده بزرگ تئاتر برادوی که دریافت 17 جایزه تونی را در کارنامه خود دارد؛ برای سال 2021 نمایشنامه "شهر ما" نوشته تورنتون وایلدر را به کارگردانی بارتلت شر (Bartlett Sher) و با بازی داستین هافمن روی صحنه خواهد آورد. این تهیه‌کنند تلاش کرده تا داستین هافمن 83 ساله را پس از 22 سال روی صحنه آورد که همین موضوع باعث شده که تاکنون 60 درصد بلیت‌های پیش فروش شده این نمایش تمام شود.

اما "شهر ما" تنها نمایش بزرگی نیست که قرار است در سال 2021 روی صحنه رود. اسکات رودین نمایش موزیکال "مرد موسیقی" را نیز تهیه کرده و قرار است این نمایش را به کارگردانی جری زاکس (Jerry Zaks) با بازی هیو جکمن در برادوی اجرا کند. این نمایش قرار بود که در اکتبر سال 2020 در برادوی اجرا شود که به دلیل تعطیلی برادوی به بهار سال آینده موکول شده است.

همچنین نمایش کمدی "دقیقه‌ها" تریسی لتس (Tracy Letts) نمایشنامه‌نویس، بازیگر و کارگردان که با نمایشنامه "آگوست: اوسیج کانتی" به شهرت رسید و جایزه پولیتزر دریافت کرد، نیز قرار است در بهار سال آینده اجرا شود. "بوفالوی آمریکایی" نوشته دیوید ممت با کارگردانی نیل پپه (Neil Pepe) بازیگر شناخته شده هالیوود نیز دیگر نمایشی است که برای بازگشایی تئاترهای برادوی در سال 2021 آماده می‌شود تا برادوی با ستاره‌های سینما و تئاتر خود شرایط اعتمادسازی برای حضور مخاطبان در سالن تئاتر را فراهم کند.

همین رویکرد حالا در آستانه بازگشایی سالن‌‌ها در انگلیس از سوی برخی از تئاترهای این کشور دنبال شده است، تئاتر بریج لندن برنامه مفصلی برای اجراهای سپتامبر (شهریور) خود اعلام کرده است. این تئاتر قصد دارد طی دو ماه 9 نمایش تک بازیگر و مونولوگ را با برخی از ستاره‌های سینما و تئاتر انگلیس همچون رالف فاینز، کریستین اسکات توماس، مونیکا دولان و کارگردانانی همچون نیکلاس هیتنر، جاناتان کنت، جرمی هرین و... به اجرا بگذارد.

این تئاتر قدیمی و بزرگ لندن که با رعایت فاصله‌گذاری تنها می‌تواند میزبان 250 تماشاگر باشد، چند روزی است که بلیت فروشی نمایش‌های خود را آغاز کرده است.

اما این تنها راهکار تئاترهای انگلیس برای بازگشایی نیست، انجمن‌های تئاتر در انگلیس نیز به دنبال راه‌کارهایی برای ارائه پروتکل‌های بهداشتی در تئاتر هستند.

این روزها انجمن تئاتر لندن در تلاش است تا قوانین بهداشتی سالن‌های تئاتر را که دولت این کشور ارائه داده را تغییر دهد و با همکاری برخی از چهره‌های پزشکی این کشور به رهبری آنتونی گالیون، استاد داروسازی در دانشگاه آکسفورد به دنبال تهیه یک پروتکل جایگزین برای بازگشایی تئاترها هستند. در این نسخه جدید پروتکل بهداشتی که هنوز جزئیات آن مشخص نیست، تاکید شده تا زمانی که همه تماشاگران ماسک می‌‌زنند، مخاطبان می‌توانند بدون فاصله در کنار یکدیگر بنشینند.

البته در برخی از کشورها دیگر نیز بدون هیاهوی خاص، تئاترها با رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی بازگشایی شده‌اند. تئاترهای آلمان این روزها به همین ترتیب میزبان مخاطبان هستند و اتفاق بر اساس آمارهای ارائه شده از سوی نمایش‌های روی صحنه رفته در تئاترهای اشتوتگارت، مونیخ و لایپزیگ، تماشاگران از این نمایش‌ها با رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی استقبال کرده‌اند.

اجرای نمایش توسط گروه تئاتر برکشایر که در فضای باز و در یک خیمه با فاصله‌گذاری اجتماعی روی صحنه می‌رود

راهکارهای جدید برای ارتباط با مخاطب

البته تجربه‌های مختلفی نیز در سراسر دنیا برای اجرای تئاتر در فضای باز با رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی صورت گرفته که اتفاقا در این دوران با موفقیت روبرو بوده‌اند.

در یکی از نمونه‌های اخیر این تجربه، گروه تئاتر برکشایر در ماساچوست آمریکا نمایش موزیکال و مذهبی "خداپسند" نوشته استفان شوارتز را که بر اساس سرودهای انجیل متی است را برای روحیه‌بخشی به جامعه با تهیه خیمه‌ای با 100 صندلی تاشو در یک محیط باز به اجرا گذاشته است.

نکته قابل توجه در این نمایش قرار گرفتن بازیگران در پشت دیواره‌های شفافی است که از پلکسی‌گلاس ساخته شده‌اند و بازیگران به این صورت هم فاصله‌گذاری اجتماعی را رعایت می‌کنند و هم به بازی خود ادامه می‌دهند.

نمونه‌ای دیگری از تئاتر محیطی این روزها در لندن در انبار دونار اجرا می‌شود. در این انبار اقتباس نمایشی از رمان "کوری" ژوزه ساراماگو که درباره یک اپیدمی جهانی است با حضور تماشاگران اجرا می‌شود. این نمایش توسط تونی سیمون استیفن (Simon Stephens) برنده جایزه تونی اقتباس شده و توسط والتر میریوهان (Walter Meierjohann) آلمانی کارگردانی شده است.

این اثر که یک تجربه غیرمعمول نمایشی است، بر اساس طراحی صدا و بدون بازیگر اجرا می‌شود. تماشاگران در این نمایش بر روی صندلی‌های خود به صورت تک و یا جفت زیر نورهای فلورست سفید نشسته‌اند و از طریق هدفون روایت جولیت استیونسون بازیگر شهیر انگلیسی از اپیدمی کوری سفید در این رمان را می‌شنوند.

صحنه‌ای از اجرای محیطی نمایش "کوری" در لندن

تجربه‌هایی که در ایران دنبال نمی‌شود

اما این روزها در ایران تجربه تئاتر زنده فقط در تهران دنبال می‌شود، تجربه‌ای که منتقدان سرسختی هم دارد، زیرا برخی هنوز بر این باور هستند که نباید در شرایط اپیدمی کرونا، سالن‌های تئاتر بازگشایی شوند تا مخاطبان بر اساس تصمیم خود و با رعایت نکات بهداشتی به تماشای تئاتر بنشینند، از سوی دیگر همین صاحب نظران پیشنهاد تازه‌ای نیز برای بازگشایی تماشاخانه‌ها که رو به ورشکستگی هستند، ندارند. 

در ماه‌های گذشته تئاتر آنلاین که تجربه ناموفقی در دنیا داشت در ایران هم به همین سرنوشت دچار شد؛ زیرا عرضه فیلم‌تئاترها بر روی فضاهای آنلاین با نقد و نظرهای مختلفی روبرو شد و چالش‌هایی را در میان اهالی تئاتر در زمینه حقوق مادی و معنوی آثار تولید شده در پی داشت. تجربه تلویزیون اینترنتی نمایش نت که قصد داشت تئاترهای زنده را به صورت آنلاین به نمایش بگذارد نیز نتوانست با راهکاری درست که هم حقوق تولیدکننده و هم مخاطب را در نظر بگیرد در این عرصه راهگشا باشد، از همین رو این تجربه هم بدون اینکه معضلات و مشکلات آن به خوبی بررسی شود، تعطیل شد.

از سوی دیگر این روزها بسیاری از چهره‌های سینمایی و تئاتری که پیش از کرونا فعالیت گسترده‌ای در تئاتر داشتند و باعث استقبال از نمایش‌های روی صحنه می‌شدند نیز برخلاف تجربه‌های جهانی ترجیح می‌دهند از صحنه تئاتر دور باشند. 

انجمن‌ها و صنوف تئاتری نیز در ماه‌های گذشته در پی ارائه راهکاری برای بازگشایی و حتی تجربه‌های نمایشی جدید در عرصه تئاتر نبودند؛ در حالی که در برخی از کشورها صنوف تئاتری در پی ارائه پروتکل‌های بهداشتی جدید هستند، خانه تئاتر ضمن انتقاد به پروتکل‌های بهداشتی که از سوی ستاد ملی مبارزه با کرونا ارائه شده، حتی زمینه همکاری و انتقال تجربه برای رسیدن به یک پروتکل بهداشتی مناسب برای فضاهای تئاتری را فراهم نکرده است. این در حالی است که تالار مولوی به عنوان یکی از سالن‌های فعال تئاتر کشور که زیر نظر جامعه دانشگاهی اداره می‌شود نیز  در پی پروتکل‌های بهداشتی مناسب برای فضاهای نمایشی نبوده است.

از سوی دیگر در سال‌های اخیر تجربه تئاترهای محیطی که به یکی از پر استقبال‌ترین گونه‌های نمایشی از سوی جامعه تئاتری بدل شده بود و حتی در جشنواره تئاتر فجر گروه‌های بسیاری برای اجرا در فضاهای خارج از سالن تئاتر به ارائه اثر می‌پرداختند، این روزها در انزوا به سر می‌برد و شاهد هستیم که این تجربه که می‌تواند در این روزها به یکی از موثرترین راهکارها برای ارتباط با مخاطب تبدیل شود نیز از سوی خیل علاقمندان آن دنبال نمی‌شود.

نکته دیگری که می‌تواند در این روزها گره‌گشا باشد استفاده از تجربیات تئاتر سنتی ایران است که پیشنهادهای خوبی برای اجرا در محیط‌های باز دارد و می‌تواند با کمترین خطر تجربه دیدن نمایش را برای مخاطبان به همراه داشته باشد. تعزیه، خیمه شب‌بازی و حتی پرده‌خوانی و نقالی، گونه‌های نمایشی هستند که همواره در محیط‌های باز به مخاطبان عرضه شده‌اند و توانسته‌اند در روحیه‌بخشی به جامعه برای عبور از بحران فعلی موثر باشند. در حالی توجه به این موضوعات در ایران صورت نمی‌‍‌گیرد که شاهد هستیم تجربه جهانی تئاتر از این پیشنهادات استفاده کرده و علاقمندان را به دیدن نمایش دعوت کرده است.