سرویس تئاتر هنرآنلاین: لباس در تئاتر گوشه‌ای از خلاقیت هنر نمایش است. مواجهه با عنصری که در نگاه نخست مخاطب را با شخصیت روی صحنه آشنا و او را در فهم کاراکتر نمایشی یاری می‌کند از اهمیت به سزایی برخوردار است. اگرچه طراحی لباس در سال‌های اخیر در تئاتر به خاطر وجود مشکلاتی، دوران افول خود را طی می‌کند اما همواره به عنوان یکی از ارکان اصلی هنر نمایش جایگاه ویژه خود را در تئاتر دارد. برای بررسی جایگاه طراحی لباس در تئاتر سلسله نشست‌هایی را به طراحان لباس برگزار کردیم که در ادامه سومین بخش این گفت‌وگوها را با نرمین نظمی پی گرفته‌ایم.
نرمین نظمی از متخصصین طراحی صحنه و لباس در تئاتر است که کارنامه قابل توجهی در این حیطه دارد. او فارغ‌التحصیل نمایش با گرایش طراحی صحنه از دانشکده هنرهای زیبا است و کارشناسی ارشد کارگردانی از دانشگاه هنر دانشکده سینما و تئاتر دارد.
او در کارنامه کاری‌اش طراحی صحنه و لباس نمایش‌های "شب بخیر مادر"، "زمستان 77"، "رقص کاغذ پاره‌ها"، "پس تا فردا"، "دل سگ" و "یک دقیقه سکوت" به کارگردانی محمد یعقوبی و آثاری دیگری همچون "همان همیشگی" ریما رامین‌فر، "ملاقات شبانه" نیما دهقان، "مرگ و دوشیزه" اشکان خطیبی، "خورشید گمنام" احمد ایرانی‌خواه، "برخورد نزدیک از نوع آخر" سیما تیرانداز، "اپیزودهای مرگبار" آزاده انصاری، "گربه‌های شهر خاکستری" شیوا مسعودی، "هتل ایران" افشین هاشمی، "حکایت الکتریک عاشق" روزبه حسینی، "زمزمه مردگان" سیامک احصایی، "منطقه اشغال شده" هلنا والدمن، "رقصی چنین" محمد رضایی‌راد، "تیاتر اجباری "حسین کیانی و... را دارد. دو جایزه نخست طراحی صحنه و لباس از جشنواره تئاتر فجر و تجلیل از سوی خانه تئاتر و انجمنی منتقدان و نویسندگان به عنوان طرا فعال در عرصه تئاتر گوشه‌ای از کارنامه نرمین نظیم است. در ادامه دیدگاه این هنرمند درباره طراحی لباس در تئاتر را مرور می‌کنیم:
طراحی لباس تئاتر را چگونه تعریف می‌کنید و به نظرشما طراحی لباس تئاتر چه تفاوت‌هایی با طراحی لباس مد دارد؟
طراحی لباس تئاتر یعنی طراحی پوشش بازیگر روی صحنه مبتنی بر متن نمایشی و ایده‌های کارگردان؛ یعنی پوشش بازیگر مطابق با اتفاقات تاریخی و جغرافیایی متن به اضافه تحلیل و برداشت کارگردان برای اجرا روی صحنه طراحی می‌شود. طراحی لباس در دو حوزه مد و تئاتر دو دنیای متفاوت از هم هستند. طراح لباس تئاتر در مقایسه با طراح لباس مد خیلی محدودتر است. طراح لباس مد، آزادی عمل بیشتری دارد و هر کاری دلش بخواهد می‌تواند انجام دهد. به ویژه آن‌که همیشه با یک مدل طرف است و آن مدل استانداردهای اندامی مشخصی دارد که آن استانداردها می‌تواند به کار طراح کمک کند. اما زمانی که طراحی لباس برای یک متن نمایشی مطرح است، طراح محدود می‌شود. طراح لباس مد، دانش و سلیقه خودش را اعمال و اما طراح لباس گاهی دانش خود را اعمال می‌کند اما ممکن است سلیقه‌اش در یک طرح استفاده نشود. ضمن آن‌که طراح لباس تئاتر باید یک قدم جلوتر هم برود و در کنار دانستن اصول طراحی، اندازه‌گیری لباس، خیاطی و پارچه‌شناسی و دانش تئاتری هم داشته باشد.
طراحی لباس تئاتر و طراحی لباس مد می‌توانند روی هم تأثیرگذار باشند؟
هر دوی این‌ها می‌توانند روی هم تأثیرگذار باشند. در این سال‌ها طراحی لباس مد خیلی روی طراحی لباس تئاتر تأثیر گذاشته است. الان خیلی از طرح‌هایی که در تئاتر اجرا می‌شود، چندان ربطی به کاراکتری که آن را می‌پوشد، ندارد ولی به شدت به جنبه زیبایی‌شناسی آن توجه شده است. این به خاطر تأثیری است که طراحی فشن روی طراحی تئاتر گذاشته است. خیلی وقت‌ها طراحان خوب حوزه مد، کار طراحی لباس سینما و تئاتر هم انجام داده‌اند و به خوبی از پس آن بر آمده‌اند. من کارهایی را دیده‌ام که لباس‌ها کانپست نمایشی داشتند و طراحی‌شان نور و حرکت دارند. خیلی وقت‌ها هم طراحان لباس تئاتر وارد حوزه مد شده‌اند و کارهای خوبی ارائه داده‌اند. من معتقدم اگر یک طراح لباس تئاتر وارد حوزه طراحی لباس مد شود، خیلی خلاقانه‌تر عمل می‌کند چون می‌تواند شخصیت‌سازی را به لباس اجتماع و روزمره آدم‌ها اضافه کند. طراحان لباس تئاتر چون علاوه بر دانش طراحی، دانش تئاتری هم دارند، خیلی وقت‌ها می‌توانند همراه با لباسی که طراحی می‌کنند، یک مفهوم خاص را هم انتقال بدهند که اگر این کار در طراحی لباس مد انجام شود، می‌تواند به مراتب نتیجه کار را جذاب‌تر و اثرگذارتر کند.
تجربه‌ای که یک طراح در طول سال‌های مختلف کسب می‌کند چقدر می‌تواند به افزایش کیفیت کارش اضافه کند؟
یک طراح لباس تئاتر هر چقدر بیشتر کار کند، می‌تواند به زوایای پنهان بیشتری از کارش دست پیدا کند. البته ممکن است تجربه باعث وسواس در برخی از ابعاد طراحی شود ولی یک طراح با تجربه راحت‌تر می‌تواند برای مشکلات موجود راه‌حل پیدا کند و از پس آنها بر بیاید.
طراحان ایران را به نسبت طراحان جهانی چطور می‌بینید و به طور کلی طراحی لباس در ایران چقدر همگام با جریان کلی طراحی لباس تئاتر در دنیا پیش رفته است؟
من از زمان مهاجرتم به آمریکا، تئاترهای مختلفی را دیدم و به طراحی لباس آنها را توجه کردم؛ اما پیش نیامده که بخواهم کار طراحان ایرانی را با طراحان خارجی مقایسه کنم. قبل از مهاجرتم، فاصله میان طراحان ایرانی و خارجی را احساس می‌کردم اما به نظرم حالا شرایط طراحی لباس تئاتر در ایران عوض شده و طراحان ما پیشرفت خوبی داشته‌اند. به نظرم حجاب بانوان برای طراحان لباس یک موقعیت را به وجود می‌آورد که مدام با "نمی‌توانم‌ها" مواجه هستند و احساس می‌کنند که دست‌شان برای ارائه طرح‌های متنوع بسته است. با این حال در سال‌های اخیر طراحی‌های خوبی برای لباس بانوان دیده‌ام و امیدوارم در آینده اوضاع بهتر از این شود.
یکی از ویژگی‌های مهم پوشش در ایران تنوع بالای لباس‌ها است، به طوری‌که هر منطقه کشور دارای لباس بومی خاص خودش است. یک طراح لباس تئاتر چقدر باید به این تنوع پوششی توجه کند؟
بستگی به این دارد که شما می‌خواهید چه جنسی از تئاتر را کار کنید. خوشبختانه ما در زمینه لباس خیلی غنی هستیم و لباس‌های محلی مناطق مختلف ایران، زیبایی‌های خودشان را دارند اما یک طراح نمی‌تواند در هر جا و در هر اجرایی از این لباس‌ها استفاده کند. تا در یک نمایش نیاز به استفاده یا الهام از لباس‌های بومی احساس نشود، لزوما استفاده از آنها به منزله کمک به اجرا نخواهد بود.
برای یک نمایشنامه غیر ایرانی، طراحان لباس چقدر اجازه دارند از فرهنگ خودشان برای طراحی لباس آن نمایش استفاده کنند؟
طراح لباس به تنهایی این اجازه را ندارد و باید همراه با کارگردان به این نتیجه برسد که می‌تواند چنین کاری را انجام بدهد یا نه. اگر قرار باشد استفاده از المان‌های لباس ایرانی به اجرای یک نمایشنامه غربی ضربه بزند، انجام چنین کاری درست نیست. طراح لباس اگر احساس کند چنین ایده‌ای می‌تواند به اجرا کمک کند، می‌تواند آن را با کارگردان در میان بگذارد. در واقع طراح لباس قدرت خودش در حوزه مختص به خودش را دارد ولی اگر من به عنوان طراح، لباس صد سال پیش قاجار را برای یکی از نمایشنامه‌های شکسپیر استفاده کنم، مرتکب خطا شده‌ام و باید از آن پرهیز کنم.
در میان کارهایی که طراحی لباس آن را انجام داده‌اید، کاری بوده که احساس کنید هماهنگی میان شما و کارگردان نتیجه خوبی داده و آن کار متفاوت شده است؟
من هم کار طراحی صحنه انجام می‌دهم هم طراحی لباس. در طراحی صحنه می‌توانم بگویم این اتفاق افتاده و من در هم‌نوایی با کارگردان به یک کار خلاقانه رسیده‌ام که برای هردوی ما راضی‌کننده بوده. در طراحی لباس هم همیشه میان من و کارگردان هماهنگی وجود داشته و کارگردان‌ها از من ناراحت نبوده‌اند، ولی شاید هنوز فرصت پیدا کردن کانسپتی که ته دلم بلرزد را پیدا نکرده‌ام.
مراحل طراحی لباس یک تئاتر چگونه طی می‌شود و معمولاً چقدر زمان می‌برد؟
طراحی لباس تئاتر مراحل خاص خودش را دارد. شیوه کار من این است که طراحی لباس با صحبت با کارگردان و تحلیل متن آغاز می‌شود؛ بعد با دیدن تمرین‌ها، طراحی روی کاغذ، خرید پارچه، صحبت با خیاط، اندازه‌گیری، دوخت، پرو، دوخت نهایی دنبال می‌شود و بعد بازیگران آن را روی صحنه می‌پوشند که ممکن است حتی بعد از آن هم نیاز به اصلاح وجود داشته باشد. من اخیراً کار طراحی لباس نمایش "شیرهای خان بابا سلطنه" به کارگرانی افشین هاشمی که روی صحنه است را انجام دادم. این نمایش 25-26 دست لباس دارد که من یک هفته تا ده روز برای طراحی لباس‌ها روی کاغذ و یک هفته تا ده روز برای انتخاب و خرید پارچه لباس‌ها وقت گذاشتم و دو تا سه هفته هم دوخت لباس‌ها طول کشید. در واقع پروسه آماده شدن لباس‌های این نمایش حدود 40 روز طول کشید ولی این بدان معنا نیست که طراحی و تولید لباس‌های همه نمایش‌ها به این اندازه زمان‌بر است. ممکن است یک تئاتر دو لباس داشته باشد و این دو لباس خیلی زودتر آماده شود. این پروسه، وابسته به تعداد شخصیت‌های نمایش و پیچیدگی لباس آنها دارد.
تاکنون پیش آمده که لباس‌های طراحی شده خودتان را بخواهید در حین اجرای عمومی تغییر بدهید؟
بله. چند بار این اتفاق افتاده است. یک طراح لباس از روز اول تمرین‌ها تا روز اجرا به مدت دو ماه وقت دارد کار خودش را تصحیح کند. در واقع یک طراح زمانی می‌تواند کارش را تصحیح کند که لباس طراحی شده را تن بازیگر ببیند. بنابراین مرحله آزمون و خطا بعد از دوخته شدن لباس اتفاق می‌افتد. من در عین این‌که اعتقاد دارم باید دیسیپلین خودم را به عنوان یک طراح حفظ کنم، با دگماتیسم مخالفم و معتقدم که خیلی از اصلاحات یک نمایش می‌تواند در حین روزهای اجرا اتفاق بیفتد.
در روزهای اجرا هم سعی می‌کنید در کنار گروه باشید؟
یک زمانی این کار را انجام می‌دادم ولی الان یک جامه‌دار کنار خودم دارم که با او در تماس هستم و موارد مختلف را چک می‌کنم تا اگر لازم باشد کارم را تغییر بدهم و به آن‌چه در ذهنم است نزدیک‌تر شوم.
تحصیلات دانشگاهی چقدر روی کیفیت کارتان مؤثر بوده است؟
من در دانشگاه تئاتر خواندم. 4 واحد طراحی لباس و 2 واحد هم تاریخ لباس گذراندم. گرایشم طراحی صحنه و لباس بود. ماجرای من با طراحانی که تمرکزشان را روی طراحی دوخت گذاشتند، فرق می‌کند. من خیلی چیزها را در حین کار و تجربه کردن متوجه شدم. در دانشگاه اساتید خوبی داشتم و آموزش‌های خوبی دیدم ولی واحدهای درسی دانشگاه برای من که می‌خواستم طراح لباس شوم کافی نبود. باید وارد دنیای تئاتر می‌شدم تا کار کردن را به طور تجربی یاد بگیرم. مدام اشتباه کردم و سرم به دیوار خورد تا بالأخره یاد گرفتم. وقتی شما وارد حوزه تجربی و بازار کار می‌شوید، کارتان را بهتر یاد می‌گیرد اگرچه آموزش‌های آکادمیک هم لازم است و دانش آدم را بالا می‌برد.
به نظرتان طراحی لباس تئاتر پتانسیل این را دارد که به یک رشته مستقل دانشگاهی تبدیل شود؟
صد درصد. باید این اتفاق بیفتد. طراحی صحنه، طراحی نور، تئاتر عروسکی و... هم می‌تواند به گرایش‌های مختلف رشته تئاتر تبدیل شوند.
داشتن یک سبک در طراحی لباس تئاتر را چطور ارزیابی می‌کنید؟
من چندان به داشتن سبک در طراحی لباس معتقد نیستم ولی فکر می‌کنم اگر کسی می‌خواهد سبک خاصی داشته باشد، بهتر است سبک را بعد از کسب تجربه در کار عملی و اجرایی انتخاب کند. یک شناگر بهتر است شنا را به طور کامل یاد بگیرد و بعد تصمیم بگیرد مثلاَ در رشته کرال شنا کند. در نتیجه اگر یک طراح بخواهد از ابتدا بگوید که من قصدم طراحی لباس مینی‌مال است، اجازه تجربه کردن را از خودش می‌گیرد و این اتفاق خوبی نیست.
یک طراح چقدر باید با اجتماع خودش در ارتباط باشد و راجع به علوم دیگر هم بداند؟
هر چقدر که حوزه دانش یک طراح لباس گسترده‌تر باشد، به خصوص در هنرهای نمایشی موفق‌تر خواهد بود. این فقط مختص طراحان لباس در تئاتر نیست و هر کسی اگر در کارش راجع به علوم دیگر هم بداند، در کارش آدم موفق‌تری می‌شود. یک طراح لباس لازم است از دوخت، خیاطی، تاریخ، جغرافیا و حتی جامعه‌شناسی و روان‌شناسی بداند و حتماً باید بداند که با قشر خیاط‌ها یا دیگران چطور برخورد کند. من از دوخت بعضی لباس‌ها در نمایش "شیرهای خان بابا سلطنه" راضی نبودم چون نتوانستم آن‌چه مد نظرم بود را به خیاط منتقل کنم.
فکر می‌کنید مشکل اساسی طراحان لباس تئاتر در ایران چیست؟
بحث کمبود بودجه یکی از دغدغه‌های اصلی گروه‌های تئاتری است؛ خیلی جاها باعث شده حتی فکر کنم طراحی صحنه و لباس قرار است از تئاتر حذف شود. به عنوان یک طراح همیشه دست و دلم می‌لرزد که چقدر برای هزینه کردن بودجه دارم و از چه متریال و اکسسوری می‌توانم استفاده کنم. اگر طراح و کارگردان کارشان را بلد باشند و بودجه هم به حد کافی وجود داشته باشد، خیلی از مشکلات و مسائل حل می‌شود.
پیش آمده که طرحی را به یک گروه داده باشید و آن گروه بعد مدتی آن را بدون اطلاع شما اجرا کرده باشد؟
این اتفاق غم‌انگیزی است که هر خالق هنری می‌تواند با آن دست و پنجه نرم کند. اخلاق هنری حکم می‌کند که اگر یک نفر از طرح دیگری استفاده می‌کند، نام او را ذکر کند و حق صاحب اثر را به جا بیاورد. یا اگر یک طراح می‌خواهد از ایده فلان فیلم، کتاب، فشن شو و... برداشت کند و الهام بگیرد، حتماً منبع الهام را ذکر کند. این‌ها اخلاق فرهنگی و هنری است که لازم است حتماً رعایت شوند.
طراحان لباس تئاتر چقدر در فعالیت‌های صنفی فعال بوده‌اند و برای رفع مشکلات صنف خودشان تلاش کرده‌اند؟
بسیار کم. البته من چند سال ایران نبوده‌ام و در این مدت در چند نمایش کار طراحی لباس انجام داده‌ام و هر بار هم به من احترام گذاشته‌اند ولی مطمئن هستم که طراحان لباس مشکلات خاص خودشان را دارند. قبل از آن‌که به آمریکا بروم، عضو هیئت مدیره انجمن طراح صحنه و لباس بودم و همه جا می‌دیدم که حقوق ما نادیده گرفته می‌شود. آن موقع بر سر دستمزدها چالش داشتیم و حالا هم مشکلات دیگری در حوزه طراحی لباس وجود دارد. برای مثال در سال‌های اخیر کارگاه خیاطی تالار وحدت تعطیل شده و طراحان برای دوخت لباس‌های‌شان باید به خیاطی‌های دیگر مراجعه کنند که این خودش مشکلات بسیاری را به وجود آورده؛ خیاط‌هایی که در کارگاه تالار وحدت کار می‌کردند، تجربه کار تئاتری داشتند و بهتر از خیاط‌های دیگر می‌توانستند لباس‌های تئاتری بدوزند. زمانی که کارگاه خیاطی تالار وحدت دایر بود، من خیلی راحت و خوشحال بودم. البته الان هم می‌شود نبود آن کارگاه را جبران کرد ولی به شرط آن‌که بحث‌های دستمزد و بودجه‌ای تئاتر حل شود. در همین نمایش "شیرهای خان بابا سلطنه" یک برند مانتو به نام "زیبو" حامی نمایش بود و ضمن تامین بخشی از پارچه‌ها، دوخت لباس‌ها را هم به طور رایگان انجام داد. این باعث شد هزینه‌های نمایش پایین بیاید و به گروه نمایشی کمک شود. من تجربه این همکاری را برای تئاتر آقای هاشمی موفق می‌دانم و فکر می‌کنم صاحب برند "زیبو" هم همچین نظری داشته باشد. من حتی بعد از این همکاری به برند "زیبو" گفتم که شما را به چند طراح و تهیه‌کننده تئاتر معرفی می‌کنم تا در ادامه هم چنین کاری را انجام بدهید و آنها هم استقبال کردند چون این یک همکاری برد-برد است و هر دو طرف نتیجه آن را می‌بینند.
وضعیت دسترسی طراحان لباس تئاتر به عکس‌ها، فیلم‌ها، کتاب‌ها و سایر منابع این حوزه را چطور می‌بینید؟
خوشبختانه الان وضعیت منابع طراحی لباس تئاتر خوب است. قبلاً دسترسی به منابع سخت بود اما الان همه چیز را می‌شود در اینترنت جستجو و پیدا کرد. از این طریق دسترسی به منابع بین‌المللی هم امکان‌پذیر شده و امروز اطلاعات یک طراح لباس در سطح جهانی است. من تاکنون با محدودیت اطلاعات مواجه نشدم. شاید خیلی وارد عمقش نشده‌ام اما تا جایی که احتیاج داشته‌ام، جستجو کرده و منابع مختلف را پیدا کرده‌ام.
همکاری‌تان با آقای افشین هاشمی در تئاتر "شیرهای خان بابا سلطنه" چطور بود؟
افشین هاشمی از دوستان قدیمی من است و ما در گذشته با هم کار کرده بودیم. در این نمایش خیلی سریع به یک زبان مشترک رسیدیم و حرف‌های همدیگر را متوجه شدیم. من طرح‌ها را روی کاغذ کشیدم و به افشین هاشمی نشان دادم و او هم این طرح‌ها را تأیید کرد و نظر خودش را هم گفت. سعی کردم یک هارمونی در رنگ‌های متضاد و مکمل به وجود بیاورم و در نهایت لباس‌های خوش رنگ و لعابی آماده و به بازیگرها داده شد. من باید هر روز به شهریار می‌رفتم چون تولیدی لباس‌ها در شهریار بود و این کار مرا سخت می‌کرد ولی خوشبختانه نتیجه کار، مرا راضی کرد.
و حرف آخر
اعتقاد دارم عناصر مختلفی در کنار هم، هنر تئاتر را تشکیل می‌دهند که حذف هر کدام از این عناصر به کلیت تئاتر ضربه می‌زند. ای کاش هیچ عنصری را نادیده نگیریم و از تئاتر حذف نکنیم. طراحی لباس هم یکی از عناصر خیلی مهم تئاتر است؛ چون تماشاگر لباس بازیگر را می‌بیند و یک لباس می‌تواند به شکل‌گیری شخصیت بازیگر کمک کند. سخن دیگرم این است که همانطور که یک طراح باید متن و جامعه‌شناسی بداند، کارگردان یک تئاتر هم باید لباس بداند. تاکنون با کارگردان‌هایی برخورد کرده‌ام که می‌گویند تو هر کاری کنی خوب است و ما همه چیز را به تو می‌سپاریم و کاری به بخش لباس نمایش نداریم. این صحبت‌ها مرا به عنوان طراح لباس یک نمایش خوشحال نمی‌کند چون طراحی لباس در تعامل میان طراح و کارگردان ارتقاء پیدا می‌کند. بنابراین فکر می‌کنم اگر کارگردان‌ها سعی کنند از لباس بدانند و دانسته‌های‌شان را با طراح در میان بگذارند، به کیفیت طراحی لباس‌ها افزوده خواهد شد. افشین هاشمی کارگردانی است که شاید از جنس پارچه چیزی نداند اما در مورد تصویری که قرار است روی صحنه بیاید ایده دارد و این باعث می‌شود نتیجه کارش بهتر شود. بنابراین دانش یک کارگردان در زمینه لباس می‌تواند کمک زیادی به بهتر شدن لباس‌های آن نمایش کند.