گروه فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: حسن بن علی بن ابی‌طالب(ع) مشهور به امام حسن مجتبی دومین امام شیعیان، نخستین فرزند خانواده امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) هستند.
امام حسن (ع) پس از شهادت پدر بزرگوارش به امر خدا و طبق وصیت آن حضرت، به امامت رسیدند و نزدیک به ۶ ماه به اداره امور مسلمین پرداختند. طبق روایت‌ها مهم‌ترین حادثه در زندگی امام حسن علیه‌السلام جریان صلح معاویه با آن حضرت است. تحلیل این حادثه از آن جهت ضروری به نظر می‌رسد که امام صلح را حجتی بر آیندگان می‌داند.
حکومت اموی پس از تحمیل صلح بر امام حسن علیه‌السلام گرچه به بسیاری از اهداف خود رسیده بود، ولی همچنان وجود امام را مانع از به اجرا درآوردن برخی از نیات پلید خود می‌دانست. از جمله اهدافی که معاویه دنبال می‌کرد، تعیین جانشین برای خود بود. معاویه تصمیم گرفت از هر راه ممکن امام علیه‌السلام را به شهادت برساند. پس از بررسی‌های زیاد، جعده همسر امام حسن(ع) را مناسب‌ترین فرد برای تحقق بخشیدن به این هدف پلید دید. آنگاه به‌صورت محرمانه و با ارسال صدهزار درهم به جعده، به او قول داد که اگر امام حسن(ع) را به شهادت برساند او را به همسری یزید درخواهد آورد. جعده آن حضرت را با ریختن زهر در آب آشامیدنی مسموم کرد و طولی نکشید بر اثر آن، امام حسن علیه‌السلام در سن ۴۷ سالگی به شهادت رسیدند و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شدند.
نام «حسن» به معنای نیکو را پیامبر(ص) برای ایشان برگزیدند. کنیه امام حسن مجتبی(ع) را «ابومحمد» و «ابوالقاسم» گفته‌اند. برای ایشان القابی همچون مجتبی (برگزیده) و سید (سرور) و زکی (پاکیزه) برشمرده‌اند. درباره جود و بخشش امام مجتبی(ع) هم حکایات و روایات متعددی بیان شده است. آیه اطعام، آیه مودت و آیه مباهله نیز درباره ایشان و پدر و مادر و برادرشان نازل شده است. حضرت امام حسن مجتبی(ع) دو بار کل دارایی‌شان را در راه خدا بخشیدند و سه بار نیمی از اموالشان را به نیازمندان دادند. به دلیل بخشش‌های فراوان ایشان را «کریم اهل بیت» خوانده‌اند.
بیست‌وهشتم صفر ماه برای امام دوم شیعیان مراسم عزاداری برگزار می‌شود. هفتم صفر ماه نیز به‌روایتی شهادت امام حسن‌مجتبی(ع) ثبت شده است؛ اما روایتی نیز وجود دارد که حضرت در ماه ربیع‌الاول شهید شده باشند.
درباره ابعاد زندگی امام حسن مجتبی(ع) کتاب‌های متعددی نوشته و به چاپ رسیده است؛ نمونه چند اثر:
۱-«امام مجتبی(ع) در آیینه کتاب» شامل کتاب‌شناسی ۴۶۳ عنوان کتاب مستقل در ۱۰ زبان است. در چاپ قبلی این کتاب به ۲۲۲ عنوان اشاره شده است.
۲-«دریا، طوفان، تلاطم، پنجره‌ای به آفاق شخصیت شگفت امام حسن مجتبی(ع)» نوشته محبوبه زارع، ۶ بخش دارد.
۳-«با مظلومی صبور» این کتاب گزارشی مختصر از زندگی امام حسن مجتبی(ع) است که توسط محمد انصاری، نوشته شده است.
۴-«مکتب کریم اهل بیت(ع) امام حسن مجتبی(ع)» نوشته علی قائمی به ۱۸ بخش تقسیم شده و در هر بخش به قسمتی از زندگی امام حسن(ع) پرداخته شده است.
۵-«حکایت اخگر الماس ریزه‌ها» موضوع کتاب تحلیلی از شهادت امام حسن مجتبی(ع) و بررسی اقوال در مورد خروج پاره‌های کبد ایشان پس از خوردن سم است. جویا جهانبخش، نویسنده این کتاب است.
۶-«در تحلیلى از زندگانى سیاسى امام حسن مجتبى علیه‌السلام» نوشته جعفر مرتضى‌العاملى ترجمه محمد سپهرى به زندگى سیاسى امام پرداخته شده است.
۷-«حقایق پنهان» پژوهشی در زندگانی سیاسی امام حسن مجتبی علیه‌السلام است که توسط احمد زمانی به نگارش درآمده است.
۸-«مسند الامام المجتبى ابی محمد الحسن بن علی علیهما السلام» نوشته عزیزالله عطاردی است و مولف در هر مسند، روایات را به صورت کامل از منابع نقل کرده و ضمن بیان منبع آن، سلسله اسناد را هم آورده است.
۹-«چهل حدیث در فضایل امام حسن(ع)»، در این کتاب پاره‌ای از احادیث پیامبر و سایر معصومین(ع) راجع به فضایل و ابعاد اخلاقی و شخصیتی امام حسن مجتبی (ع) ذکر شده است.
۱۰-در کتاب «کلمه الامام الحسن» اثر سیدحسن شیرازی ترجمه علی‌رضا میرزامحمد سخنان امام حسن(ع) جمع‌آوردی شده است.
۱۱-«حسن (ع) کیست؟» اثر فضل‌الله کمپانی است و در این کتاب نویسنده ضمن بیان تاریخ زندگانی امام حسن مجتبی (ع) و بیان فضایل به مسئله صلح ایشان پرداخته و کوشیده با ادله تاریخی، روایی و با بیانی رسا و روان به تبیین آن بپردازد.
۱۲-«صلح امام حسن، پرشکوه‌ترین نرمش قهرمانانه» شیخ‌راضی آل‌یاسین، ترجمه حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، در این کتاب جامع‌ترین و کامل‌ترین تحلیل تاریخی از واقعه صلح امام حسن(ع) صورت گرفته است.
۱۳-«نگرشی به صلح امام حسن(ع)» اثر ابراهیم طاهری، ضمن بیان فضایل و خصایل، زندگانی امام حسن(ع) تلاش شده چهره‌ای منطقی و شایسته از صلح امام حسن(ع) نشان داده شود.
۱۴-«حسن بن علی(ع) امام مصلح» کتابی مفصل درباره امام حسن مجتبی(ع) از تولد آن حضرت تا شهادت است که توسط مرضیه محمدزاده نوشته شده است.
۱۵-«امام حسن» بحثی برگرفته از کتاب «الغدیر» نوشته علامه عبدالحسین امینی با گردآوری محمدحسن شفیعی شاهرودی است. در این کتاب نویسنده سخنانی را که پیامبر اکرم (ص) در مورد امام حسن(ع) بیان کرده با شرح و تفصیل از نظر خوانندگان میگذراند.
۱۶-رمان «حا سین نون» نوشته سیدعلی شجاعی، روایتی است از زندگانی امام حسن مجتبی(ع)، در بستر زمانی شهادت حضرت امیر و آغاز خلافت امام تا شهادت ایشان.
۱۷-«غنچه یاس کبود» نوشته هادی شریفی با داستان ازدواج حضرت علی(ع) با حضرت فاطمه(س) شروع می‌شود و در ادامه با ماجرای ولادت امام حسن(ع) ادامه پیدا می‌کند و با روایت ماجراهای تاریخی پایان می‌یابد.
۱۸-آیت‌الله سیدهاشم رسولی‌محلاتی نیز کتابی تحت عنوان «زندگانی امام حسن مجتبی(ع)» نوشته و در این اثر تمام زوایای زندگی امام در نظر گرفته شده و از منابع معتبر بهره برده است.
۱۹-«اولین میراث مکتوب از حیات امام مجتبی(ع)»، این کتاب انتخاب فرازهاى مربوط به امام مجتبى(ع) از کتاب سلیم بن قیس هلالی نخستین میراث مکتوب شیعه است که تاریخ حیات و فضایل معصومین(ع) را تا سال ۷۶ (ه.ق) (فوت سلیم) نوشته است. هیچ تالیفی قبل از کتاب سلیم در این زمینه یافت نمی‌شود. محمدباقر انصاری، نویسنده کتاب ضمن بیان اهمیت کتاب سلیم و حضور او در هنگام ثبت وقایع تاکید دارد که او یکی از اصحاب باوفا و از سابقه داران مکتب اهل بیت(ع) بوده و مطالب کتاب او از طرف برخی از ائمه(ع) تایید شده است.
۲۰-«گزارش لحظه به لحظه از شهادت امام مجتبی(ع)» این کتاب نوشته محمدرضا انصاری گزارشی است از جزییات شهادت امام حسن مجتبی(ع) که در قالب داستان تدوین شده.
شاعران در سوگ شهادت امام دوم شیعیان اشعاری سروده‌اند؛ چند نمونه شعر:
ای در هوای ماتم تو عرش، سوگوار
ای در غم تو چشم سماوات، اشکبار
اسلام در مصیبت تو می‌شود یتیم
دین در فراق روی تو بی‌تاب، بیقرار
ما را در اوج گنبد خضرای خود ببر
تا روی گنبدت بنشینیم، چون غبار
هرگز ز یاد حضرت زهرا نمی‌رود
چشمی که شد ز ماتم تو ابر نوبهار
رفتی و از مدینه تو رفت دلخوشی
کوچید مرغ عشق و محبت از آن دیار
سر زد پس از تو‌ای به همه خلق مهربان
از امت تو آنچه نمی‌رفت انتظار
هرچند از تو غیر محبت ندیده بود
اما به اهل بیت تو بد کرد روزگار
گلچین رسید و بعد تو خشکید پشت در
یاسی که مانده بود ز باغ تو یادگار
گر می‌گرفت آتش کینه به خانه و
می‌رفت سمت پهلوی گل دست‌های خار
آن دست که به بازوی زهرا قلاف زد
انداخت دور گردن مولا طناب دار
در بین کوچه باز همان دست آمد و
دیوار کوچه خون شد و افتاد گوشوار
محمدعلی بیابانی
چشم‌های نجیب یعنی تو
غرق در عطر سیب یعنی تو
السلام ای کریم آل الله
به غم دل طبیب یعنی تو
و لسان شکور یعنی تو
و نگاه منیب یعنی تو
ای فدای مزار ویرانت
در مدینه غریب یعنی تو
نیمه شب چشم‌های بارانی
کودک غم نصیب یعنی تو
و زمان گذشتن از کوچه
گریه‌های عجیب یعنی تو
بانی روضه‌ها سلام آقا
شور ابن شبیب یعنی تو
خون دل بر محاسنت جاریست
شاه شیب الخضیب یعنی تو
روضه خوان غریب عاشورا
معنی آیه‌های اعطینا
تو نگار مدینه‌ای آقا
سفره دار مدینه‌ای آقا
وجناتت محمدی، نبوی
سکنات تو فاطمی، علوی
ضرب شمشیر تو شبیه علی
یکه تازی، تو فاتح جملی
وقت دیدار با خدا حالت
می‌شود باز تا خدا بالت
یوسف اهل بیت پیغمبر
ای امام و امیر بی یاور
ای غریب مدینه، بر تو حسن
تهمت کفر می‌زند دشمن
خون دل خوردی از زمانه زیاد
می‌کنی یاد تازیانه زیاد
یاد آن روز‌های کودکی‌ات
روز‌های عزای کودکی‌ات
کوچه‌ای تنگ و کوچه‌ای باریک
سینه‌ای سنگ و سینه‌ای تاریک
صحنه‌هایش هنوز یادت هست
راه را بی‌حیای بی‌دین بست
کوچه را بست، ماجرا بد شد
دست نامرد از سرت رد شد
مادر افتاد، گوشوار افتاد
مادری با دو چشم تار افتاد
جای پایی روی پرش مانده
رد خون روی معجرش مانده
لاله مویت طفی خزانی شد
بین آن کوچه قد کمانی شد
گرد ماتم نشست بر رویت
در جوانی سپید شد مویت
وحید محمدی
صحبت از خوان کریم است و تهی دستی ما
دست‌ها گرم قنوتند، زحاجت لبریز
گوش این طایفه آوای گدا نشنیده است
قبل گفتن شده کاسه ز اجابت لبریز
دست‌هایم دم صبحی به ضریحش نرسید
مثل شمعی به تمنای حرم آب شدم
بیشتر حرف حسن بود میان سخنم
اربعین نزد حسینش که شرفیاب شدم
خاک گر نام حسن داشت به لب، در می‌شد
نام او را به روی سنگ یمن بنویسند
بی کفن بود حسین، ورنه وصیت می‌کرد
تا به روی کفنش نام حسن بنویسند
گرچه لایوم کیومک به روی لب دارد
گرچه او در غم غارت شدن خلخال است
تن غارت زده شاه شهادت بدهد
روز هجر حسنش سخت‌تر از گودال است
طشت تنها شده از خون دل او آگاه
آه که محرم غم‌های حسن چاه نبود
آی کوفی که حسن را به مذلت خواندی
نقش انگشتر او عزت لله نبود؟
جگر سنگ شود آب اگر گریه کند
شرح وقتی بدهد او جگر سوخته را
روضه‌اش کوچه تنگی است نمی‌داند که
میخ را گریه کند یا که در سوخته را
بیت‌الاحزان نگاهش شده راوی غم
قصه رد شدن آینه و کینه سنگ
با کنایه بنویسید که آیینه شکست
دست سنگین و فدکنامه و یک کوچه تنگ
محسن حنیفی
ای سر پناه دائم بی‌سر پناه‌ها
ای مقصد رئوف و پر احساس آه‌ها
ای مهربان امام سپید و سیاه‌ها
بر ذمه است گر چه تمام گناه‌ها
درد آمدیم پیش تو درمانمان کنی
مشتی گلیم با دمت انسانمان کنی
تنها حلاوت پس هر تلخ کامیم
ای شعله غیور به هنگام خامیم
گر چه اهانت است به تو هم‌کلامیم
با خود خیال کن که منم یک‌جزامیم
روی مرا مقابل مردم مزن زمین
امشب کنار سفره خالی من نشین
درد جنون و داغ مرا عشق چاره کرد
شوقت برای کشتن من استخاره کرد
تیغت کفن به جسم نحیفم قواره کرد
بند دل مرا به هوای تو پاره کرد
مُلکِ توام، به نام تو خورده قباله‌ام
آتش بزن مده به خلائق حواله‌ام
ای بی‌حرم، مدافع کل حریم‌ها
ای سائل دو دست کریمت کریم‌ها
ای گوشه‌ای ز نور تو عبدالعظیم‌ها
خیرت رسیده است به ما از قدیم ها
ساقی! شناختیم همیشه به می تو را
صد بار کرده‌ایم زیارت به ری تو را
فکر تمام قومی و بخشش بهانه‌ات
مرز تمام خاک زمین آستانه‌ات
دست خدای عزوجل روی شانه‌ات
درویش خانواده چه خاکیست خانه‌ات
این اختیار در ید طولای جبر توست
چادر نماز فاطمه بر روی قبر توست
در خاطرات کفر، نشان یادگاریت
تازه است همچنان اثر زخم کاریت
نقل است رعد و برق هوای بهاریت
خوف زمین به موقع طوفان سواریت
با غرش تو حدنصاب اجل شکست
تو خواستی و فتنه اهل جمل شکست
دست مرا به وادی تو می‌کشد جنون
شور قیامت است در اعماق این سکون
دریای صبر تو رسد آخر به دشت خون
از گوشه سکوت تو زد کربلا برون
فریاد شاه کرب و بلا از خروش توست
اصلا حسین در یم غم باده نوش توست
از اصل نسخه تو عسل می‌چکد به دست
قاسم به تخت شاهی تو تکیه زد، نشست
نامت همین که روی لبش رفت و نقش بست
سنگی رسید و آینه چهره اش شکست
خون در مصاف حجله به جای حنا دوید
در زیر دست و پا پسرت داد می‌کشید
بزم عروسی است و سر نیزه بانیش
گم شد میان عرصه میدان نشانیش
مانند موم گشت تن استخوانیش
طی شد به زیر پای همه نوجوانیش
موی حسین فاطمه پیشش سپید شد
در نصف روز قامت قاسم رشید شد
حسین واعظی