سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: مهرداد اسکویی فیلمساز، عکاس و پژوهشگر، چهره شناخته شده عرصه هنر است. بیشتر آثار او در جشنواره‌های معتبر ملی و بین‌المللی جوایزی را کسب کرده‌اند و به این مستندساز گواهینامه درجه یک هنری تعلق گرفته است. او در سال 2010 به دلیل فعالیت‌های گسترده فرهنگی عنوان چهره فرهنگی سال جهان از سوی نهاد فرهنگی پرنس کلاوس هلند شد. اسکویی عنوان بهترین فیلمساز مستند سال 2016 جهان از جشنواره (تروفالس) آمریکا را از آن خود کرده است. در سال 1389 انجمن مستندسازان سینمای ایران جایزه بزرگداشت خود را در جشن خانه سینما، به پاس یک عمر فعالیت مستندسازی به او اهدا کرد. این هنرمند در بخش دیگر فعالیت‌های هنری بر پژوهش روی عکس و کارت‌پستال‌های تاریخ ایران متمرکز شده است. با او در مورد این فعالیت و نشر کتاب گفت‌وگویی داشتیم.
آقای اسکویی در مورد فعالیت مرکز پژوهشی میراث تصویری توضیح دهید؟
این مرکز در سال 1388 آغاز به کار کرد. راه‌اندازی آن براساس سخن زنده‌یاد ایرج افشار اتفاق افتاد. او که خود بر روی اسناد مکتوب و تصویری کار می‌کرد مرا به فعالیت پژوهشی در زمینه میراث تصویری تشویق کرد. هم‌چنین ناصر فکوهی می‌دانست در سفرهای متعددی به خارج از کشور، کارت‌پستال نویسندگان، شاعران و موسیقی‌دانان بزرگ دنیا را خریداری و جمع‌آوری می‌کنم. کتابی به من داد با عنوان "دنیا در 365 روز". این اثر در فرانسه منتشر شده است. در 365 روز از سراسر جهان هر روز یک کارت‌پستال تصویری را با موضوع مردمان یک کشور ارائه کرده است. در این کتاب جست‌وجو کردم در پی عکسی از ایران بودم تا به تصویر بچه‌های نیمه لخت با پس‌زمینه مادران آن‌ها در کپر زیر نور شدید خورشید رسیدم. اسم عکس "آشیانه‌ای انسانی در بلوچستان" بود؛ تنها کارت‌پستال مصور کتاب از ایران. این تصویر تلنگر نهایی را به من زد و با تاثیری که صحبت‌های استاد افشار بر من گذاشته بود از سال 88 سعی کرده‌ام کارت‌پستال‌های تاریخی تصویری ایران را از همه جای دنیا جمع‌آوری کنم.
برای این فعالیت حمایت مالی داشتید؟
خیر حامی مالی نداشتم. اول از مجموعه‌داران و فروشندگان شروع کردم به قسطی خریدن و جمع‌آوری کارت‌پستال‌ها و عکس‌های تاریخی. دلم می‌خواست که از اقصی نقاط دنیا کارت‌پستال‌های مصور با موضوع ایران را جمع‌آوری کنم و به ایران برگردانم. با زنده‌یاد افشار جلسه گذاشتم او مهربانانه به ادامه کار تشویقم کرد و تاکید داشت با تمام سنگ‌اندازی‌ها نباید خسته شوم. پولم تمام شد و با داشتن هزینه زندگی و خانواده نمی‌توانستم به این کار ادامه دهم. تا این که در سال 2010 بود، در اوج بی‌پولی از سوی بنیاد "پرنس کلاوس" هلند برای ساخت فیلم‌های انسانی و آموزنده به‌عنوان چهره فرهنگی سال جهان انتخاب شدم و جایزه نقدی بردم. وقتی با من تماس گرفتند شوکه شده بودم نیم ساعت وقت خواستم و بعد اعلام کردم قبول می‌کنم جایزه را دریافت کنم. مبلغی به من داده شد به‌عنوان جایزه که بیشتر آن را برای ادامه این کار هزینه کردم. از آن تاریخ تا به امروز کارت‌پستال‌های تصویری تاریخی از دوران قاجار تا جدیدترین کارت‌پستال‌های منتشر شده به روز را خریداری کرده‌ام. برخی را هم دوستانم یا مجموعه‌داران خودشان اسکن می‌کنند و به مرکز می‌دهند تا در مورد آن‌ها پژوهش کنیم. عکس‌های تاریخی از دوران قاجار تا آخر جنگ ایران و عراق جزو بررسی‌هایم است.
از فعالیت دیگر مرکز پژوهشی میراث تصویری بگویید؟
در این کار گروه پژوهشی همراه با 15 نفر در رشته‌های مختلف، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، مطالعات اسلام، موزه‌داری، عکاسی، ادبیات و سینما، همکاری را آغاز کردیم که در حال حاضر سه همکار دفتری داریم و با پژوهشگران به‌صورت پروژه‌ای کار می‌کنیم. پژوهش‌هایی راجع به مقولات مختلف انجام شده که در قالب کتاب نشر یافتند. نخستین کتاب "گیلان به روایت کارت‌پستال‌های تاریخی" بود که توسط نشر ایلیا منتشر شد. سپس کتاب "حج به روایت کارت‌پستال‌های تاریخی" و "فلسطین به روایت کارت‌پستال‌های تاریخی" که توسط انتشارات گمان به چاپ رسید. سپس کتاب "حتما عکس دیگری هم هست" توسط نشر حرفه‌هنرمند منتشر شد که حاوی یادداشت‌های 66 نویسنده ایرانی راجع به 66 کارت‌پستال چهره‌هایی از نویسندگان جهان بود. چاپ یازده کتاب دیگر در برنامه مرکز میراث تصویری است. کتاب "گیلان عصر قاجار به روایت عکس‌های دیمیتری ارماکوف" چاپ و آماده است ولی هنوز توزیع نشده. این اثر مجموعه عکس‌های عکاس بزرگ گرجستانی دیمیتری ارماکوف است. به همراه پژوهشگر دیگر این پروژه هادی میرزانژاد طی چند سفر طی سه سال به تفلیس این عکس‌ها را از موزه تفلیس پیدا کردیم و در نهایت با 300 عکس از گیلان، کتاب آماده چاپ شد. زینب علیزاده نیز در نوشتن مقدمه با ما همکاری کرد. پرفسور نخودسریشویلی از ایران‌شناسان برجسته گرجی نیز بسیار در به نتیجه رسیدن این کتاب به ما کمک کرد. یک کتاب دیگر از سوی نشر کارگاه‌اتفاق در دست انتشار داریم با عنوان "کتاب کودکی". این کتاب جلد نخست از یک پروژه چهار جلدی ست.
برای "کتاب کودکی" از مردم همراهی خواستید، درست است؟
برای چاپ و انتشار جلد نخست "کتاب کودکی" از مردم حمایت خواستیم از طریق سایت حامی‌جو. مردم طی چهار روز حمایت صدرصدی انجام دادند و کتاب مراحل آماده‌سازی را برای چاپ طی می‌کند. عکس‌ها از دوره قاجار، پهلوی اول و دوم تا دهه اول جمهوری اسلامی را در برمی‌گیرند و به چهره کودکان در عکس‌های این دوران می‌پردازد. در جلد نخست 150 عکس آماده شده و پژوهشگر همکارم سمیه امیری است و دکتر ناصر فکوهی مقدمه این جلد را نوشتند. این اثر در سایت حامی‌جو به عنوان سومین پروژه‌ای که من تقاضای حمایت از مردم کردم، ثبت شد.
چرا از مردم خواستید از نشر این کتاب‌ها حمایت کنند؟
به دلیل این که فکر می‌کنم بسیاری از ناشران توان و قدرت سرمایه‌گذاری برای نشر کتاب‌های تصویری پر هزینه را در این بحران اقتصادی ندارند. دوم این که وقتی کتاب‌های تصویری چاپ می‌شود امکان فروش با توجه به این که پخش 50 درصد از قیمت کتاب را می‌خواهد، شرایط سختی را ایجاد کرده و عملا ناشران به سختی انتشار یک کتاب مصور را قبول می‌کنند. این روزها بیشتر ناشران کتاب‌های نفیس را نمی‌توانند منتشر کنند یا به مقوله چاپ و نشر آن ورود نمی‌کنند. فکر کردم با دوستان عزیزم در نشر کارگاه‌اتفاق می‌توانیم برای نشر برخی از کتاب‌های‌مان در مرکز میراث تصویری از مردم کمک بخواهیم.
ظاهرا از این فعالیت استقبال هم شده؟
بله. "کتاب کودکی" رکورد حمایت‌های مردمی در پلتفرم‌های کراود فاندینگ تاریخ ایران را شکست. تنها در 24 ساعت 70 درصد بودجه 50 میلیون تومانی کتاب با پیش‌خرید مردم مهیا شد. در سه روز صدرصد مبلغ را مردم پرداختند. مرکزی که مربوط به کودکان مبتلا سرطان در مازندران است فقط، 150 جلد پیش خرید کرده است تا به خیرین‌اش هدیه دهد. این برای ما افتخار است مردم تا این حد در این بازار بد و شرایط اقتصادی سخت همراهی کردند. ما نیز با تمام توان برای مردم کار می‌کنیم و این پروژه را ادامه می‌دهیم.
آقای اسکویی در مورد کتاب‌های دیگری که آماده نشر دارید توضیح دهید؟
علاوه بر مجموعه چهار جلدی "کتاب کودکی"، مجموعه کتاب‌های کارت پستال‌های ایرانی منتشر خواهد شد. در حال حاضر سه کتاب با عناوین "بناهای مقدس ایران، به روایت کارت پستال‌های تاریخی" با همکاری زینب علیزاده توسط انتشارات سوره مهر، آماده نشر است. کتاب "سی جی رودر" را با همکاری دکتر محمد غفوری و همراهی نشر کارگاه‌اتفاق نیز آماده ارائه است. کتاب "آنسخده" را که درباره نخستین کارت‌پستال‌های تصویر تاریخی رسمی ایران است را با پژوهش مشترک زینب علیزاده و مشورت و راهنمایی استاد بهروز نصر آماده نشر کرده‌ایم. در عین حال یک مجموعه کتاب هفت جلدی با همکاری ناصر فکوهی با عنوان "کتاب 55" آماده انتشار است؛ مجموعه نوشتار و یادداشت‌های فکوهی بر عکس‌های که از چهره‌های مفاخر فرهنگ، هنر و دانش ایران گرفتم. کتاب دوم در مرحله نگارش متن است و عکس‌ها انتخاب شده این مجموعه سریالی است و تا هفت جلد پیش‌بینی شده. مجموعه دیگر هفت جلدی با نشر ایلیا کار می‌کنیم که جلد اول در حامی‌جو گذاشته شده. با پشیبانی مردم تمام جلدهای که گذاشته شده پیش فروش شدند. در فروردین و یا اردیبهشت سال بعد جلد نخست به مناسبت نوسده 1400 خورشیدی منتشر می‌شود. هفت جلد براساس سن و تاریخ تولد چهره‌ها فرهنگی بزرگ ایران است. جلد نخست متولدین سال 1285 تا سال 1320 است. این هفت جلد گام به گام آماده خواهد شد. عنوان آن کتاب هم "111" است. اسم کتاب‌ها براساس تعداد عکس‌های آن انتخاب شده است. در انتشارات کارنامه نیز با همکاری سهیلا شمس، کتاب "نگاتیو" منتشر خواهد شد. نگاتیو متفاوتی دارد به عکس‌هایی که با نگاتیو از مفاخر هنر و فرهنگ ایران عکاسی کرده‌ام. این اثر ایده و اجرای متفاوتی دارد.
در مورد اهمیت و پژوهشی که برای تاریخ تصویری ایران انجام می‌دهید، بگویید.
متاسفانه کشوری هستیم با پشتوانه تاریخی فرهنگی غنی که در آرشیو مشکل داریم. مثلا در فرانسه، می‌دانند ژان پل سارتر، چه زمانی در کدام کافه پاریس، پشت کدام میز کافه می‌نشسته و چه چیزی سفارش داده است؟ قبض آن در موزه‌های‌شان و در آرشیوشان حتما موجود است. مهم‌ترین سندها در آرشیوشان موجود است. بخش بزرگی از آرشیوهای بصری و مکتوب ما از ایران خارج شده است. به جز چند مرکز بزرگ دولتی که آرشیو دارند. خیلی از آرشیوها را از دست داده‌ایم به‌ویژه عکس‌های مردم، شغل و اصناف و زندگی روزمره، آیین‌ها و غیره را. بسیاری از عکس‌ها نیز پیوسته در حال از بین رفتن است به‌ویژه عکس‌های مردم در زمان پهلوی دوم. بسیاری از عکس‌هایی که پیدا می‌کنم در حال تبدیل شدن به خمیر برای ساخت شانه تخم‌مرغ هستند. تک تک این عکس‌ها پر از اطلاعات تاریخی و روح زندگی و پر از متریال به عنوان مادیات‌های تاریخ معاصر هستند ولی به راحتی در حال نابود شدن هستند. برای نگاتیوهای دور انداخته شده وقت می‌گذاریم و تک تک آن‌ها را تمیز می‌کنیم تا آرشیو شوند. این کار به نظرم چسب‌های کوچکی است که به زخم‌های تاریخ بصری‌مان می‌زنیم تا این تاریخ را حفظ و پاسداری کنیم. من تا زنده هستم به این کار ادامه می‌دهم با این که ادعایی در پژوهشگری ندارم، چون کار دلم است آن را رها نمی‌کنم. الان مردم خودجوش با مرکز ما همکاری دارند و برای‌مان عکس و کارت‌پستال می‌فرستند از سراسر ایران. این روزها چهار وام سنگین گرفتم تا تصاویر تاریخی کشورمان را خریداری و جمع‌آوری کنم تا همه آن‌ها به بیرون از کشور نرود. خارجیان بسته بسته این عکس‌ها را می‌خرند. بعد خود ما باید در یک کشور خارجی کلی هزینه کنیم تا اجازه بدهند از اسکن عکس و تصاویر ایرانی خارج شده برای پژوهش‌های‌مان استفاده کنیم. این فعالیت‌ها و تحقیقات برای آیندگان است. الان کار می‌کنیم برای بچه‌هایی که 50 سال بعد به دنیا می‌آیند.
صحبت پایانی؟
این روزها در مورد حج و مکه کار می‌کنم با نشر راداندیش‌نو. حج از منظر کارت‌پستال‌ها و کارت‌های تبریک مردمی. کارت‌ها را با موضوع حج از کشورهایی چون ایران، پاکستان، ترکیه، عربستان و ... جمع‌آوری کردم و کار پژوهشی آن را به همراه زینب علیزاده انجام می‌دهیم. در کتاب "تهران در ورقه‌های پستی" به کوشش مجتبی آقایی با موضوع کارت‌پستال‌های تهران همکاری کردم و مقدمه کتاب را نیز نوشتم. امیدوارم پروژه گردآوری، نجات‌بخشی و پژوهش پیرامون عکس‌ها و کارت‌پستال‌های تصویری ایران را تا توان دارم به همراهی دوستان پژوهشگر و ناشرم ادامه دهیم و سهم اندک‌مان را به این آب و خاک عزیز، وطن‌مان ایران ادا کرده باشیم.