سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: درگذشت استیون هاوکینگ فیزیکدان برجسته جهان پس از پنجاه سال زندگى در حالت معلولیت مطلق، تأثر علاقه مندان به علم را در سراسر جهان برانگیخت و در ایران نیز مورد بحث قرار گرفت. هاوکینگ از جمله دانشمندانى بود که به موضوع ترویج علم و همگانى کردن آن توجه داشت و به زبان ساده کتاب هاى زیادى نوشت. ایبنا نوشته است: به همین مناسبت با علیرضا زرگر مدیر جوایز مهرگان علم و ادب گفتگویى داشتیم و از وی که دو دهه قبل مفهوم "علم براى همه" را با راه اندازى جایزه‌اى به نام "مهرگان علم" مطرح کرد خواستیم تا کمى بیشتر از کتاب‌ها و زندگى هاوکینگ بگوید، از رویکرد جایزه مهرگان و اینکه چه ضرورتى دارد که نویسندگان کتاب‌ها علمى که عمومأ با مفاهیم پیچیده سرو کار دارند بکوشند آن را به زبان ساده و قابل فهم براى عامه مردم مطرح کنند.
میزان تسلط نویسندگان علمی به دانش تخصصیشان و ارتباط آن‌ها با تالیفاتشان در ایران تا چه میزانی است، اینکه چقدر تسلط فرد بر دانش میتواند به تالیف مناسب و عامه فهم علمی بینجامد؟
سراسر زندگى استیون هاوکینگ پر از نکته هایى که مى شود از آن آموخت، در آغاز جوانى به یکى از نادرترین معلولیت‌ها که تاکنون بشر شناخته دچار شد و بیش از نیم قرن در حالیکه نه مى‌توانست راه برود، نه مى‌توانست بنشیند، نه مى‌توانست برخیزد، و نه حتى سر و گردن و دست و پایش را تکان دهد و حرف هم نمى‌توانست بزند، همه این نتوانستن‌ها را به مدد خرد و اراده شگرف انسانى به انچنان توانایى بزرگى مبدل کرد که باید در برابر آن سر خم کنیم. او به شهد و شیرینى شناخت و کشف علمى پى برده بود و مى خواست با ساده بیان کردن مفاهیم پیچیده علمى آن را به میان عموم مردم ببرد، در واقع مفهوم "علم براى همه" که رویکرد اصلى جایزه مهرگان علم است محصول اندیشه و عمل چنین دانشمندان بزرگى است و البته ما در ایران به آن بسیار کم توجهیم، بیشتر استادان و نویسندگان علمى در حوزه هاى مختلف دانش یا آنچنان غامض و پیچیده مى نویسند که فهم آن فقط از عهده تعدادى از شاگردانشان و اهل علم بر مى‌آید، یا اساسأ توانایى نوشتن به زبان ساده و ارایه تعاریفى قابل فهم براى عموم مردم را ندارند و شاید معدودى هم که توانایى دارند ضرورتى براى پرداختن به آن نمى بینند.
هدف ما در جایزه مهرگان علم"علم براى همه" در این سال‌ها کمک به بالا بردن سواد علمى عموم مردم از طریق معرفى کتاب‌هایى است که با نگارش ساده و روان به شناخت بیشتر پدیده‌ها و رخدادهاى طبیعى و علمى یارى رساند و اهداى جایزه به آن ها به عنوان تشویقى کوچک است، البته در دوره‌هاى اخیر مهرگان بیشتر بر محیط زیست تمرکز کرده‌ایم، یکى از حوزه هاى مهمى که جز با کمک گرفتن از مردم و جلب علاقه و مشارکت آن‌ها و اعمال مدیریت صحیح براى حل مشکلات آن ، چاره‌اى نداریم.اگر به فهرست پنج کتابى که نامزد دریافت جایزه مهرگان این دوره هستند نگاهى کنید چند کتاب خوب که با زبانى ساده و قابل فهم براى مردم و درباره محیط زیست و حیات وحش نوشته شده پیدا مى‌کنید، اگر تولید و انتشار اینگونه کتاب‌ها در ایران بیشتر شود، نویسندگان کتاب‌هاى علمى تشویق شوند و بستر مناسبى براى ترویج علم و ایجاد رابطه میان تولید کنندگان علمى و عامه مردم پدید آید ما به بخشى از هدف‌هاى خود رسیده‌ایم ، البته در جایزه مهرگان علم بجز کتاب‌ها، به تشکل هاى مردم نهاد(N.G.O) که نقش موثرى در جلب مشارکت جوامع محلى و ترویج فرهنگ حفظ و شناخت محیط زیست داشته باشند و چهره‌هاى برجسته علمى نیز به پاس یک عمر تلاش و خدمتشان تندیس و جایزه مهرگان علم داده مى‌شود.
به نظر شما اصلی ترین ویژگی تالیفات استیفن هاوکینگ چیست؟
دانشمندان بزرگى نظیر استیون هاوکینگ به اهمیت تولید کتاب‌هاى علمى مناسب و قابل فهم براى عموم مردم توجه داشته و به تألیف آن پرداخته‌اند و ازاین طریق توانسته‌اند پیوند مناسبى با مردم برقرار کنند. کتاب "تاریخچه مختصر زمان" هاوکینگ که کتابى با موضوع کیهان شناسى و در ژانر علم به زبان ساده است با فروش ١٠ میلیون نسخه بیش از ٤ سال در صدر پرفروشترین کتاب‌هاى بریتانیا قرار داشت، همین طور کتاب"طرح بزرگ" او که در سال ٢٠١٠ میلادى به چاپ رسید و به یکى از پر فروش‌ترین کتاب‌هاى آمازون تبدیل شد، کتاب"تاریخچه مختصر زندگى من" زندگى نامه نوشت او براى همه تأثیرگذار و درس آموز بود ، او همچنین به کمک خواهرش کتاب‌هایى براى کودکان و نوجوانان نوشت تا آن‌ها از همان کودکى با لذت خواندن مطالب علمى به زبان ساده آشنا کند. اگر زیر نام استیون هاوکینگ در فضاى مجازى جستجویى داشته باشید با کتاب‌هاى زیادى روبرو مى‌شوید که عمومأ در ژانر علم به زبان ساده نوشته شده و حاصل کار این دانشمند و همکارانش است، اینکه نویسنده‌اى با آن درجه علمى بالا، با آن حد ازمعلولیت جسمى همیشه تلاش کرده با زبانى ساده و قابل فهم براى عموم بنویسد نکته‌اى است که مى‌تواند از سوى استادان، پژوهشگران و نویسندگان علمى ایران مورد توجه قرار گیرد.
فاصله نویسندگان علمی ایرانی با سطح تالیفات ارزشمند سطح دنیا چقدر است؟
اینکه فاصله نویسندگان علمى ایران با سطح تالیفات دنیا چقدر است، نیازمند پژوهشى مستقل است و من هم صلاحیت و تخصص ورود به آن را ندارم ، اما با بررسى و مطالعه تعدادى از کتاب‌هاى علمى تالیف شده درایران و تجربه سال‌ها کار با نویسندگان ، پژوهشگران و چهره هاى علمى مى‌دانم که ما ایرانیان در بخش‌هاى کوچکى از علم دستاوردهاى خوبى داشته‌ایم و و در صورت گردآورى و تالیف آن‌ها با رعایت معیارهاى علمى مى‌توانیم براى دنیا حرف تازه داشته باشیم، اما چون تولید علم در کشور ما بالا نیست، تالیفات علمى زیادى هم نداریم و دربسیارى حوزه‌ها باید به دستاوردها و تالیفات علمى جهانى تکیه کنیم ، نکته دیگر اینکه نمى‌توانم به آمارهایى که این سو و آن سو و توسط برخى مراکز تحقیقاتى و دانشگاهى داخلى در مورد تالیفات و دستاورد هاى مهم و تعداد بالاى مقالات تخصصى ایرانیان ارایه مى‌شود تکیه کنم و این آمارهارا با آنچه در فضاى علمى ایران مى گذرد همخوان نمى بینم.
با توجه به اینکه سال‌ها تجربه مهرگان علم را پشت سرگذاشته‌اید راهکارهای اصلی برای رسیدن با تالیفات علمی عامه فهم و موثر چه می‌دانید؟
در این عرصه به تلاش بزرگى نیاز داریم، نویسندگان و پژوهشگران ما یا انگیزه زیادى براى اینگونه نوشتن ها ندارند و یا ناشرى براى انتشار کار خود پیدا نمى‌کنند و در صورت انتشار نیز تیراژ کتاب‌ها آنقدر کم است که نگرانى را بیشتر مى‌کند - البته این تیراژ اندک فقط منحصر به کتاب‌هایى با مفهوم "علم براى همه" نیست، مجموعه داستان‌ها، رمان‌ها و کتاب‌هاى اجتماعى و فلسفى و هنرى نیز وضعیت بهترى ندارند- و البته استثنا کنید چند ناشر کتاب‌هاى کنکور و کمک درسى را که با جلدهاى زرد و آبى و بنفش هر چند روز چاپ جدیدى از فلان تست کنکور و بهمان حل المسایل بیرون مى دهند و اعتناى آموزش و پرورش و تبلیغات صدا وسیما هم بیشتر معطوف به آن‌ها است تا کتاب‌هاى خوب و خواندنى براى دانش آموزان در زمینه‌هاى مختلف ، مراکز دانشگاهى هم سال هاست که به واحد‌هاى انتشاراتى خود رسیدگى نمى‌کنند، همین امسال در جلسه اقناعى هیات داوران مهرگان علم این بحث مطرح بود که از اواخر دهه هفتاد تا امروز مشکل ویرایش کتاب‌های علمى در کتاب‌هاى بزرگترین نهاد دانشگاهى ایران یعنى دانشگاه تهران بر طرف نشده و هنوز هم وجود دارد، شایسته نیست که ویراستار علمى موظف و کارآزموده در انتشارات یک دانشگاه چه کوچک و چه بزرگ نباشد، در نگاه بزرگتر، ایجاد عادت به مطالعه و لذت بردن از خواندن هم باید از کودکى و با خواندن کتاب هایى با زبان ساده و موضوعاتى شاد و شوق انگیز تمرین شود، قبل از همه ، کودک در نهاد خانواده باید کتاب خواندن پدر و مادر را ببیند، در مدرسه اهمیت مطالعه آزاد و بودن در فضاى کتاب و کتابخانه باید مورد توجه باشد، ضمن آنکه کتاب‌هاى کتابخانه مدرسه هم باید تنوع داشته باشد، و دست آخر در جامعه باید کتاب خوان‌ها بیشتر قدر ببینند و... بگذریم ، استیون هاوکینگ در حیاتش منشأ خیر و راهگشا براى خواندن و ترویج علم بود و مرگ او نیز موجب شد ما این حرف‌هاى کهنه را دوباره تکرار کنیم ، باشد که گوش شنوایى پیدا شود.