گروه سینمای «هنرآنلاین»، مستندسازان همیشه قشری هستند که در برهه‌های مختلف تاریخ نقش پررنگی در ثبت وقایع دارند. آن ها با دوربین خود گاهی چیزهایی را می بینند که افراد عادی نمی توانند ببیند. بنابراین می توان گفت که مستندسازی هنری است که به واسطه آن می توان برهه های مهم یا وقایع پراهمیتی از تاریخ را روایت و ماندگار کرد. مانند آن چه سید اهل قلم، شهید آوینی در مورد تاریخ 8 سال دفاع مقدس به ثبت رساند. بدون شک حتی فیلم های سینمایی دفاع مقدس در همین دوران نیز وام دار فیلم های شهید آوینی است. یکی از مهم ترین وقایعی که هر سال اتفاق می افتد و باید تمام تلاش خود را برای ثبت لحظه به لحظه آن انجام داد، گردهمایی بزرگ اربعین است. اجتماع عظیمی که هزاران حقیقت و هزاران درام و تصویرهای ناب و خاص را در دل خود گنجانده است. در سال های اخیر نیز مستندسازان زیادی دوربین به دست گرفته و تلاش کرده اند تا بخشی از این حقایق و عظمت را به تصویر بکشند. اما بدون شک در همین حوزه نیز برخی کارها بیشتر به دل مخاطب نشسته و بیننده با آن ارتباط بیشتری برقرار کرده است. مهدی زمانپور کیاسری یکی از مستندسازانی است که مستند خوبی در این راه تولید کرده است. مستند «راه دل» که به دل مخاطب نیز نشست. در مورد مستندسازی اربعینی با این مستندساز جوان به گفتگو نشستیم تا ببینیم تولید مستند اربعینی چه تفاوتی با ساخت آثار دیگر دارد. متن زیر شرح این گفتگو است.
بنظر شما مستندسازی اربعین چه تفاوتی با ساخت مستند با موضوعات دیگر دارد؟
در فضای اربعین کسی نمی تواند بگوید کار سفارشی انجام بدهم. اگر این اتفاق بیفتد و کار سفارشی ساخته شود به دل نمی نشیند. فضای اربعین یک فضای روحانی است و برای ساخت اثری درباره آن باید با دل کار کرد.
زمانی که یک فیلمساز آن فضای روحانی زیبا را اصلا درک نکند و یا قرار باشد که صرفا برای این که چیزی ساخته باشد، مستند تولید کند طبیعتا اثری که می سازد آن چنان که باید و شاید به دل نمی‌شیند.
یعنی معتقدید مهم ترین فاکتور در ساخت یک اثر اربعینی اعتقاد قلبی است؟
قطعا. همین طور است. گردهمایی اربعین بزرگ ترین گردهمایی دنیاست، افراد دریک زمان و مکان جمع می شوند و همه ی آن ها به صراطی مشخص حرکت می کنند. درک این موضوع برای یک هنرمند بسیار اهمیت دارد، تا بتواند در این مسیر قدم بردارد. اگر این درک وجود نداشته باشد نتیجه اش ساخت آثاری است که تولید شده اما اثرگزاری خاصی ندارد.
درسال بیش از ۱۰۰۰مستند در مسیر اربعین ساخته می شود. زیرا این اتفاقِ عظیم که هر ساله رخ می دهد، دارای المان های تصویری و پویایی زیادی است. کافی است شما یک جا بایستید و به اطراف خود خوب نگاه کنید و در سیل جمعیت قرار بگیرید تا سوژه های زیادی برای ساخت مستند به ذهنتان خطور کند.
هر ساله مستندهای زیادی درباره اربعین ساخته می شود اما باید قبول کنیم که فقط برخی از آن هاست که دیده می شود و مورد استقبال قرار می گیرد. همان طور که پیش از این اشاره کردیم صرف این که برویم و مستندی بسازیم و یا سفارشی کار کنیم، نمی تواند به دل مخاطب بنشیند. بلکه باید خود فیلمساز نیز با جان و دل برای ساخت مستندش قدم بردارد. تا بر دل نیز بنشیند.من «راه دل» را به هدف جایزه و جشنواره نساختم اما بدون این که خودم در جشنواره فجر بین الملل شرکت کرده باشم، فیلم در آن جشنواره منتخب شد.
به راه دل اشاره کردید چه طور به سراغ چنین سوژه ای رفتید؟
زمانی که می خواستم به اربعین بروم، با خودم گفتم قطعا امام حسین(ع) از من به عنوان یک فیلمساز توقع و انتظار دیگری دارد. همین باعث شد تا دائما فکر کنم چه اتفاق خوبی باید رقم بخورد و من باید چه کنم؟ یک دفعه مش اسماعیل نابینا به ذهنم آمد با آن تماس گرفتم گفتم کربلا می آیی؟ گفت همه ی وسایلم و لباسام اماده اس. کجا بیایم؟ امکانات براش مهیا میکردیم واماده حرکت شدیم. اما حالا من باید چه می کردم تا «راه دل» با بقیه کارهای مستند در این حوزه تفاوت داشته باشد. همیشه به دانشجویان خود می گویم به گونه ای متفاوت کار کنید، تکرار درکار نباشد، کشف و شهود کنید وبه جاهایی بروید که خیلی ها ندیدند و نرفتند تا کار جدیدی به مخاطب ارائه دهید. بنابراین لازم نیست چیزهایی را به تصویر بکشید که همه می بینند. پاهای خسته، دمپایی های پاره را همه می بینیم. باید به گونه ای جدید به کار نگریست.
به همین دلیل مش اسماعیل را به بیراهه بردید؟
بله. مش اسماعیل نابینا را به مسیر بیراهه بردم. رفتیم شط فرات و در جاهایی در رودخانه. تا حدی که هر کسی که رفته بود به اربعین هم برایش سوال می شد که اینجا کجاست. وبه این ترتیب مش اسماعیل نابینا را به چالش می کشیدیم. همین چالش ها بود که احساسات مش اسماعیل را بروز داد به طوری که تمامی تیم همراه با او اشک می ریختند.
و این همان نقطه عطفی بود که می خواستید به آن برسید؟
بله البته من فضای اربعین را فضایی بانشاط می بینم. بنابراین در طول کار، طنز را هم وارد کار کرده بودم و این در کارهای اربعین سابقه نداشته است.
دانشجوی مستند سازی و فیلم سازی که می‌خواهد فیلم مستند اربعین بسازد چه توصیه ای دارید ؟
یکی از مهم ترین نکات برای یک مستندساز به خصوص کسی که می خواهد برای اربعین فیلم بسازد این است که خود را محدود نکند. برای این که فیلم مخاطب را جذب کند باید خود را رها کرد و در چارچوب خاصی قرار نداد تا بتوان خلاقیت های لازم را به کار برد. مثلا وقتی از یک مسیر متفاوت می روی سوژه های جدید هم می بینی.
نکته دیگر این است که هر چند که دل حرف اول را در تولید کار اربعینی می زند اما نباید از ابعاد تصویری و هنری کار غافل شد. بنابراین توصیه می کنم اولا کاملا تصویری کار کنند و به درام کار اهمیت دهند. کارشان شروع و میانه و انتهای خاصی داشته باشد.