سرویس موسیقی هنرآنلاین: ارکستر سمفونیک تهران پنجشنبه 11 آذرماه با رهبری شهرداد روحانی در تالار وحدت روی صحنه می‌رود. به بهانه اجرای یکی از قدیمی‌ترین ارکسترهای موسیقی کلاسیک در ایران، در این گزارش ماهیت موسیقی کلاسیک، نقش و وظیفه رهبر ارکستر کلاسیک، معروف‌ترین ارکستر سمفونی‌های جهان و ارکسترهای فعلی در ایران را بررسی کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
موسیقی کلاسیک چیست؟
موسیقی کلاسیک نامی است که به سنت موسیقی هنری غرب عنوان داده می‌شود. این نامگذاری دقتی ندارد و کوشش‌ها و بحث‌های زیادی برای مشخص کردن معنی آن صورت می‌گیرد. معمولاً شروع این موسیقی را از سده‌های میانی می‌دانند که در قرون 18 و 19 در اروپا به اوج خودش رسیده است. واژۀ کلاسیک بر پدیده‌ای اطلاق می‌شود که می‌تواند در اکثر دوره‌های مختلف تاریخ موسیقی به کار برود و تکرار شود، مثلاً آوازهای شوبرت در آلمان نسبت به قرن نوزدهم نمونه کلاسیک به شمار می‌آید، در حالی که شوبرت از نظر تاریخی آهنگساز دورۀ رمانتیک محسوب می‌شود و افکار و عقایدش نیز رمانتیک است موسیقی کلاسیک معاصر از سال ۱۹۷۰ میلادی آغاز شده است و تاکنون ادامه دارد. آهنگسازان معاصر کلاسیک بیشتر به ساختن موسیقی مینیمال و آوانگارد روی آورده‌اند.
اینگونه از موسیقی با اجرای ارکستر کلاسیک تکمیل می‌شود. هر ارکستر به‌طور معمول بر اساس قرارگرفتن نوع و تعداد سازها در آن نامگذاری می‌شود. برای نمونه، ارکستر سمفونی که به‌عنوان بزرگترین نوع ارکستر شناخته می‌شود، بدان معناست که در آن از تمام گروه‌های سازی استفاده شده و تقریباً تمامی سازهای موسیقی کلاسیک غربی در آن وجود دارد. ارکسترهای کوچک‌تر که بخشی از سازهای موسیقی کلاسیک در آن قرار دارد، با نام‌های دیگر از جمله ارکستر مجلسی نامیده می‌شوند. ارکستر مجلسی به ارکستری گفته می‌شود که در آن از سازهای زهیِ آرشه‌ای، سازهای بادی چوبی و سازهای کوبه‌ای و سازهای کلیدی همچون پیانو می‌تواند استفاده شود. لوریس چکناواریان رهبر ارکستر ایرانی در تمجید از ارکستر کلاسیک می‌گوید که هیچ ارتشی در دنیا منظم‌تر از ارتش ارکستر کلاسیک نیست.
نقش و وظیفه رهبر ارکستر کلاسیک
رهبر ارکستر به عنوان قلب ارکستر یا هماهنگ‌کننده نوازندگان شناخته می‌شود. اجرای قطعه موسیقی کلاسیک بر اساس خوانشی است که رهبر ارکستر از متن دارد. رهبر ارکستر به مانند مهندس یک پروژه عمل می‌کند که همه عوامل آن پروژه باید هر لحظه از دستورات این مهندس پیروی کنند. ارکسترها، گروه‌های کر و سایر گروه‌های موسیقی معمولاً دارای رهبر هستند. فرمان چگونگی اجرای یک اثر موسیقی از طریق اشارات و حرکات بدنی رهبر ارکستر که به صورت قراردادی متداول است، به نوازندگان ارکستر منتقل می‌شود. همیشه یک رهبر ارکستر در جلوی ارکستر قرار می‌گیرد و با در اختیار داشتن دفتر نتی که به نام پارتیتور معروف است، در جریان چگونگی و اجرای نت‌های سازهای مختلفی که در اجرای آن اثر شرکت دارند قرار می‌گیرد. هر آهنگساز که اثری برای ارکستر می‌نویسد، تمامی نت‌ها و توضیحات مربوط به آن اثر برای هر ساز را به ترتیب و استانداردی که وجود دارد در پارتیتور می‌گنجاند.
رهبر ارکستر باید از آنچه گروه‌ها می‌نوازند اطلاع داشته باشد
شهرداد روحانی یکی از رهبران برجسته ارکسترهای ایرانی در مورد وظیفه یک رهبر ارکستر، گفت: یکی از وظایف مهم رهبر ارکستر هماهنگ کردن نوازندگان مختلف در ارکستر است. ارکستر از مجموعه‌ای از نوازندگان تشکیل شده که هر کدام از این گروه‌ها ساز مشخصی را می‌نوازند، گروه‌های مختلف ارکستر با پارت‌های خود و نت‌هایی که قرار است اجرا کنند آشنا هستند ولی رهبر ارکستر باید از آن چه این گروه‌ها می‌نوازند اطلاع داشته باشد و با در هم آمیختن پارت‌های مختلف بتواند صدایی که مورد نظر آهنگساز بوده را از دل ارکستر بیرون بیاورد. در حقیقت تمام اعضای یک ارکستر، ساز رهبر ارکستر هستند، تمام اعضا و گروه‌هایی که در قالب ارکستر سازهای مختلف می‌نوازند به ساز رهبر ارکستر تبدیل می‌شوند، در نتیجه صدادهی هر ارکستری به رهبر ارکستر بر می‌گردد که چگونه و چه صدایی را با ارکستر تولید می‌کند و چگونه نقاط قوت و ضعف ارکستر را تشخیص می‌دهد، مثلاً اگر سازهای زهی یک ارکستر ضعیف هستند، رهبر باید با انجام تمرین‌های مناسب با آن گروه سطح نوازندگی آنها را بالا ببرد.
سازبندی ارکستر بر اساس پارتیتور
هر ارکستر موسیقی سازبندی خودش را دارد و بنابر چینشی که در پارتیتور نوشته شده، از سازهای بادی چوبی، سازهای بادی برنجی، سازهای کوبه‌ای، سازهای زهی و سازهای کلیدی استفاده می‌کند. معمولاً برای جایگاه استقرار رهبر و نوازندگان ارکستر بر روی استیج، یک نوع چینش مرتب در نظر گرفته می‌شود که بر اساس آن رهبر ارکستر روبرو و جلوتر از گروه‌های نوازندگان و به صورت پشت به تماشاگران قرار می‌گیرد. معمولاً در سمت چپ رهبر ارکستر، گروه ویولن‌های اول و در کنار آن ویولن‌های دوم قرار دارند. در کنار ویولن‌ها، ویولاها و در کنار ویولاها، ویولنسل‌ها قرار دارند. قسمت جلوی ارکستر اغلب شامل سازهای زهی‌ست. اما گاه در سمت چپ رهبر و جلوی ویولن‌های گروه اول، سازهای تکنواز کنسرتوها نیز جای می‌گیرند که بسته به کنسرتوی مورد نظر هر سازی می‌تواند باشد. ردیف بعد متعلق به گروه بادی‌هاست و در کنار آنها کنترباس‌ها قرار می‌گیرند. سازهای کوبه‌ای اغلب در ردیف انتهایی قرار خواهند گرفت. این سازمان‌دهی و نظم، گونه‌ای استاندارد را فراهم می‌کند تا از طریق آن رهبر ارکستر به وسیله اشارات قراردادی خود هر گروه سازی را از زمان نواختن خویش آگاه کند.
شف‌های ارکستر رابط بین رهبر و نوازندگان
ویولن اول، ویولن دوم، ویولا، ویولنسل، کنترباس، ترومبون، ترومپ، فلوت، ابوا، کلارینت، چنگ و... برخی از رایج‌ترین سازهای ارکستر کلاسیک هستند که در این بین برخی از سازها نظیر ویولن، ویولا، سازهای بادی چوبی و سازهای بادی برنجی هر کدام یک نفر را به عنوان نفر اول نوازندگان خود دارند که او وظایف سنگین‌تری را نسبت به سایر نوازندگان ساز مذکور دارد. ترتیب قرار گرفتن نوازندگان سازهای مختلف در پساپیش یکدیگر، به میزان توانایی و تجربه‌شان در نوازندگی آن ساز بستگی دارد. نفر اول هر ساز که به شف آن ساز معروف است، وظیفه رهبری و هدایت گروه نوازندگان آن ساز را دارد. برای مثال شف ساز ویولن، به عنوان هماهنگ‌کننده نوازندگان ویولن و هماهنگ‌کننده گروه خود با رهبر ارکستر عمل می‌کند و به نوعی نماینده رهبر ارکستر در میان نوازندگان ساز ویولن محسوب می‌شود. هر کدام از گروه‌های ساز ویولا و ویولنسل و همچنین سازهای بادی چوبی و برنجی به طور کلی از یک شف برخوردارند ولی سازهای دیگر که یک یا دو نوازنده دارند، از چنین فردی بی‌نیاز هستند.
معروف‌ترین ارکستر سمفونی‌های جهان
گرامافون یکی از منتشرکننده‌های موسیقی کلاسیک در جهان، چند سال پیش با تشکیل یک گروه از منتقدان موسیقی از کشورهای ایالات متحده، فرانسه، اتریش، انگلیس، آلمان، هلند و کره جنوبی به بررسی ارکستر سمفونی‌های مطرح دنیا و آثار نواخته شده توسط آنها پرداخت و فهرستی از برترین ارکستر سمفونی‌های جهان را معرفی کرد. در این بین ارکستر "رویال کانسرت گِبو" از شهر آمستردام هلند، ارکستر "برلین فیل هارمونیک" از شهر برلین آلمان، ارکستر "اواریا رادیو سمفونی" از کشور آلمان، ارکستر "وینا فیل هارمونیک" از پایتخت اتریش، ارکستر "لس آنجلس فیل هارمونیک" و ارکستر کلیولند از آمریکا، ارکستر بوداپست، ارکستر سمفونی لندن و ارکستر سمفونی شیکاگو را به عنوان بهترین، مجلل‌ترین و باشکوه‌ترین ارکسترهای چند قرن اخیر دنیا انتخاب کرد.
ارکسترهای فعلی در ایران
علی اکبر صفی پور مدیر عامل بنیاد رودکی هم درباره توضیح ارکسترهای فعلی در ایران گفت: در حال حاضر دو ارکستر ملی ایران و ارکستر سمفونیک تهران با همت بنیاد رودکی در سطح کشور دایر هستند و به اجرای موسیقی کلاسیک در سطح کشور می‌پردازند. پیش‌تر ارکستر موسیقی ملی ایران به رهبری فرهاد فخرالدینی نیز مشغول فعالیت بود که از تابستان سال جاری با استعفای فخرالدینی، این ارکستر پاشیده شد و نوازندگان آن به دو ارکستر ملی ایران و سمفونیک تهران پیوستند.
وی افزود: ارکستر ملی ایران به رهبری فریدون شهبازیان از تابستان امسال تأسیس شد و گروه نوازندگان آن در ابتدای پاییز تکمیل شد. این ارکستر طی ماه‌های اخیر تمرین‌های خود را به صورت یک روز در میان آغاز کرده و اکنون خودش را برای برگزاری نخستین کنسرت خود پس از ماه صفر آغاز می‌کند.
به گفته علی‌اکبر صفی‌پور مدیر عامل بنیاد رودکی، ارکستر ملی ایران تا پایان سال طی هر ماه دو اجرا خواهد داشت. این ارکستر در اجراهای خود آثاری را از فریدون شهبازیان به همراه آثار چند آهنگساز ایرانی و غیر ایرانی دیگر اجرا می‌کند.
او ادامه داد: ارکستر سمفونیک تهران از قدیمی‌ترین ارکسترهای موسیقی کلاسیک در ایران است که در ابتدای سده جاری تشکیل شده و بارها به تعلیق درآمده است. این ارکستر از تابستان سال جاری کار خود را با رهبری شهرداد روحانی ادامه داد و چند اجرا نیز در شهریورماه برگزار کرد تا با دست پر به سراغ تعطیلات برود. نوازندگان این ارکستر در طول دو ماه نخست پاییز امسال به تمرین پرداختند و اکنون برای اجرای 11 آذرماه ساعت 21:30 در تالار وحدت آماده می‌شوند.
ارکستر سمفونیک تهران در اجراهای خود آثاری را از آهنگسازانی نظیر نتونین دورژاک، یوهان سباستین باخ، پیتر چایکوفسکی، امیل سن سانس، گابریل فوره و... اجرا می‌کند.