سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: مدت‌هاست روی مبل نشسته و جمله‌ها را در ذهنش یکی یکی خط می‌برد. حکایت، همان حکایت عجیب کتاب‌خواندن است. لازم نیست حتما کتابخوان حرفه‌ای باشی، کافی‌ست تا به حال فقط دستی به کتاب گرفته و شروع به خواندن کرده باشی تا قلق خودت در کتاب‌خواندن دستت آمده باشد. پایت را روی پایت می‌اندازی یا بالشتی زیر بغل زده، جای دنجی را انتخاب می‌کنی یا اصلا وسط جمعیت در مترو کتاب می‌خوانی.
باید دراز بکشی یا ساعت‌ها پشت مانیتور بنشینی و بی‌‌آن که احساس کنی دلت چای می‌خواهد، یکی یکی صفحه‌ها را بخوانی و نفهمی چطور این ساعت‌ها گذشته است. اما دلچسب‌ترین حالت آن همان عادت دیرین گوش کردن به قصهها و کتاب‌هاست. اینکه بنشینی و کسی کتاب‌ها را خط به خط برایت بخواند. این روزها که همه چیز وارد عرصه تکنولوژی شده، این نوعش بیشتر می‌چسبد، کتاب صوتی‌ام یا بهتر است بگویم گوشی‌ام را تنظیم می‌کنم و چهار زانو نشسته، زل می‌زنم به سقف. کلمه‌ها همان کلمه‌هاست فقط شاید امکانات خوانده شدن یک کتاب بازگشت به گذشته باشد. اما اگر عادت خواندن نمی‌تواند تبدیل به عادت شنیدن شود باید گفت کمی از هر آنچه داشته‌ایم فاصله گرفته‌ایم.
از آنجایی که برای برخی کتاب دست گرفتن و خواندن کمی سخت شده است و عده‌ای را یاد درس و مدرسه می‌اندازد شاید بهتر باشد کتاب‌ها را گوش کنند. این یک تجربه مفرح و جالب است. اینکه اهالی و دوستداران تکنولوژی بتوانند بعد از کار و بازی یا هر چیز دیگری بی‌خبر خود را درگیر کتاب‌هایی کنند که شاید خواندن نسخه کاغذی‌شان را تصور هم نمی‌کردند. روزانه، هر یک از ما در جاهای مختلف آدم‌هایی را دیده‌ایم که مدت‌ها خیره به مانیتورِ لپ‌تاب یا آی‌پدشان صفحه‌هایی از کتاب الکترونیکی‌شان را خط می‌برند یا نسخه صوتی آن را گوش می‌کنند و متوجه اطراف‌شان نیستند. فایل صوتی کتاب الکترونیک بنا به تعریفی معادل یک کتاب کاغذی است که نسخة کاغذی آن نیز وجود دارد.
با این حال، تاکنون جای خالی کتاب‌های صوتی و الکترونیک همواره در بزرگ‌ترین جشن کتاب کشور یعنی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران احساس می‌شده است. این خود به نوعی، نشان از نوعی ناهمخوانی بین تقاضای مخاطبان و نوع عرضه در این نمایشگاه بزرگ می‌توانست محسوب شود. خلأیی که البته از دو سال پیش و در بیست‌وپنجمین نمایشگاه کتاب مرتفع شد. نگاه تخصصی به حوزه نشر کتاب الکترونیک، خود از دلایل نزدیکی این بخش به نمایشگاه بین‌المللی کتاب و جدا شدنش از نمایشگاه رسانه‌های دیجیتال ـ که شمولیت بیشتری نسبت به صرفا کتاب الکترونیک داردـ نیز بوده است. در دو سه دوره اخیر برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، ابراهیم حیدری، مدیر اجرایی ناشران بخش الکترونیک بوده است؛ او اوضاع نشر کتاب‌های الکترونیک در ایران را همواره روبه‌رشد عنوان می‌کند و معتقد است که e-book یا بازار جهانی الکترونیکی ایران، موفق شده آثار منتشرشده خود را به صورت گسترده در حوزه عمومی به نمایش بگذارد.
با توجه به اینکه در بسیاری از نمایشگاه‌های مختلف دنیا، استقبال و فروش در این بخش‌ها بسیار بالاست، امید مسوولان به این است که بتوانند در آینده این بخش‌را گسترش دهند. اما به شکل اختصاصی‌تر کتاب صوتی (گویا) یا Audio Book همان‌گونه که از نامش پیداست تلفیقی است از متن کتاب و صدای خوانده شدن آن. گوینده کتاب ممکن است خود نویسنده و پدیدآورنده کتاب بوده یا هر شخص دیگری که صدای دلنشین و جذابی دارد؛ باشد. سایت‌های مرتبط اهمیت این کتاب‌ها را دسترسی سریع، حمل آسان و قابلیت استفاده در مکان‌های گوناگون از جمله مزایای آن می‌دانند. کتاب‌های گویا می‌توانند بخش قابل توجهی از اوقات بیهوده و زمان‌های ناکارآمد عده زیادی از مردم را به مفیدترین و موثرترین شکل ممکن پرکنند. برای مثال در سفرهای بین شهری و رفت و آمدهای شهری، با مترو و ... در مواقع پیاده‌روی، زمانی که مردم در صف‌های طولانی انتظار بانک‌ها و ادارات مختلف هستند، هنگام انجام کارهای روزمره و بسیاری موارد دیگر می‌توان از این کتاب‌ها استفاده کرد و در وقت صرفه‌جویی کرد. فرمت همه فایل‌های صوتی MP3 است و می‌توان این فایل‌ها را در کامپیوتر، و تمام موبایل‌هایی که قابلیت پخش فایل‌های MP3 دارند اجرا کرد.
گوشه‌نشینی ناشران کتاب
کتاب صوتی مدت زیادی نیست در کشور جا باز کرده اما نظر موافقان و مخالفانی را به سوی خود جلب کرده است. گروهی از موافقان مسلّم این کتاب‌ها همان نابینایان یا روشن‌دلان‌اند که آنطور که باید به منابع مطالعاتی‌شان پرداخته نشده است. گروهی دیگر نیز خیل وسیع شاغلانند که اعم وقت خود را در راه می‌گذرانند. محسن حکیم‌معانی که در رادیو تهران تهیه‌کننده برنامه "کتاب شب" بوده، منتقدان این کتاب‌ها را چند گروه می‌داند: "گروهی که کتاب را رسانه نوشتاری دانسته و تغییر فرم آن را باعث ایجاد فهم غلط در مخاطب نسبت به محتوای اثر می‌دانند. گروهی دیگر شنیدن را وسیله ارتباطی نازل‌تری نسبت به خواندن می‌دانند که این امر میان افراد زیاد مورد قبول نیست. زیرا در دنیا پس از گذراندن راه‌هایی که ما می‌پیماییم و آزمون و خطاهایی که در جا انداختن این شیوه کتاب‌خوانی گذرانده‌اند به فرم‌ها و شیوه‌های جدیدتری دست یافته‌اند. اما گروه آخر ناشرانند که نگرانی‌های اقتصادی داشته و این نوع مطالعه را باعث گوشه‌نشینی بازار کتاب و نشر دانسته و به شدت با آن مخالفت می‌کنند".
معناسازی در خوانش کتاب
حکیم معانی درباره اولویت انتخاب این کتاب‌ها و خوانش آن معتقد است: "کتاب‌هایی که برای خوانده شدن انتخاب می‌شوند در مرحله نخست باید قابلیت شنیده شدن داشته باشند. بعضی کتاب‌ها چندان قابلیت صوتی شدن ندارند و از آنجایی که ابعاد ذهنی‌شان قوی‌تر از بعد تصویری‌شان است کمتر مورد استقبال قرار می‌گیرند". این تهیه‌کننده کتاب‌های صوتی با اشاره به این امر که در کتاب‌های صوتی برای مراجعه مجدد به کلمه خاص، نام و مرجع ضمیری امکان بازگشت مانند کتاب‌های کاغذی را نداریم، اجبارا در میان کتاب‌های صوتی کمتر به کتاب‌های نظری و مباحث فلسفی برمی‌خوریم". او به اهمیت گوینده در این نوع کتاب‌ها اشاره کرده و ادامه می‌دهد: "انتقال متن کتاب با توجه به آنچه مورد نظر نویسنده بوده است بسیار اهمیت دارد. گاهی گوینده در خوانش کتاب می‌تواند معناساز بوده یا معانی اصلی را مخدوش کند. به هر صورت خوش‌صدایی شرط اول این کتاب‌هاست چون در غیر این صورت مخاطب آن را پس می‌زند. صدای خوب برای کتاب‌های صوتی مانند چاپ خوب برای کتاب است. کتاب هرچند محتویات خوبی داشته باشد به همان اندازه حروفچینی، صفحه‌آرایی و چاپ آن نیز مهم است. در کنار همه این‌ها انتخاب موسیقی مناسب هم اهمیت خاصی در کتاب‌های صوتی دارد".
نویسندگان ایرانی، هنوز کنار نیامده‌اند
بهروز رضوی از گویندگان کتاب‌های صوتی که پیش از انقلاب نیز برنامه کتاب‌خوانی داشته فعالیت‌های پس از انقلاب خود را از سال 73 تا امروز معرفی می‌کند که در دو رادیوی تهران و فرهنگ کتاب‌خوانی کرده است. رضوی که تجربه شیرین گوش کردن به کتاب‌ها را برای بسیاری از مخاطبان کتاب‌های صوتی به ارمغان آورده است گوینده را عنصر موثری در این نوع کتاب‌ها دانسته و معتقد است که گوینده باید بهتر از مخاطب و گاهی نویسنده کتاب این داستان‌ها را بخواند.
این گوینده کتاب‌های صوتی درباره طیف مخاطبان این نوع کتاب‌ها می‌گوید: "مخاطبان ما تنها به روشن‌دلان و مسافران محدود نمی‌شود بلکه هرکس قصه را دوست داشته باشد به طرفداران این نوع کتاب‌ها می‌پیوندد. حتی در سینمای امروز نیز فیلمی موفق‌تر است که قصه داشته باشد. این اهمیت در قصه‌گویی به علاقه مردم به شنیدن قصهها برمی‌گردد".
رضوی گوینده این کتاب‌ها را محدود به کسانی که تنها صدای خوش دارند ندانسته و اضافه می‌کند: "هرکس که بتواند از عهده قرائت و خوانش راحت متن برآید می‌تواند از گویندگان این‌گونه کتاب‌ها به حساب آید و به تبع آن تاثیر خود را بر مخاطب نیز بگذارد".
این کتابخوان پیشکسوت، انتخاب قصهها را اغلب مربوط به رمان‌ها و داستان‌های خارجی می‌داند و می‌گوید: "در برنامه‌ها سعی می‌کنیم رمان‌ها را در سه جلسه خلاصه کنیم". بهروز رضوی دلیل انتخاب داستان‌های خارجی را سخت‌گیری‌های مولفان ایرانی می‌داند و اینکه خلاصه کردن رمان زیاد به مذاق نویسندگان ایرانی خوش نمی‌آید". علاوه بر این، رمان‌ها و داستان‌هایی تبدیل به کتاب‌های صوتی می‌شوند که شکل روایی و جذاب داشته باشند.
***
اما از این گذشته باید در تولید این‌گونه کتاب‌ها به زحمات بعضی سایت‌ها و مردم نیز که به شکل خودجوش دست به بارگذاری این فایل‌ها و کتاب‌های صوتی برای دیگران یا روشن‌دلان کرده‌اند اشاره کرد؛ البته با وجود استقبال فراوان از این فایل‌های شخصی، آنها اغلب کیفیت مناسب و استانداردی ندارند.