سرویس معماری هنرآنلاین : شهر سوخته اگرچه از نظر باستان‌شناسی در میان ایرانیان و یا حتی کشورهای خارجی بسیار اهمیت دارد، اما از نظر گردشگری به این شهر کمترین توجه شده است؛ چون نه طرح گردشگری دارد و نه اقدامات مناسب حفاظتی و یا اقامتی برای آن انجام شده است.
اگر شانس و بی‌علاقه‌گی قاچاقچی‌ها به ارزش معنوی سفال‌ها و اشیای کشف شده، نبود حتماً حفاظت نادرست از این منطقه، کار دست سازمان میراث فرهنگی و اداره کل میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان می‌داد؛ چون این شهر نه راهنمای گردشگری دارد و نه نیروی یگان زبده‌ای که بتوانند گردشگران را در مسیرهای تعریف شده راهنمایی کنند و اجازه ندهند آنها روی محوطه‌های کاوش شده، قدم بزنند و عکس یادگاری بگیرند.
گردشگران شهر سوخته هر زمان پا به این محوطه باستانی بگذارند با تَلی از خاک روبرو می‌شوند و بخش‌هایی از زمین که باز شده و مورد کاوش قرار گرفته را می‌بینند؛ اما به طور حتم چیزی از آن سر درنمی‌آورند چون حتماً باید کسی باشد که درباره این محوطه‌ها به آنها توضیحات دهد.
توضیحات تابلوهای اطلاع‌رسانی این محوطه‌ها نیز کافی نیست؛ مگر آنکه هیأت کاوش در حال کار باشند و بخشی از وقتشان را به ارائه توضیح به بازدیدکنندگان اختصاص دهند.
بر اساس گزارشی که سه شنبه 15 دی ماه در خبرگزاری مهر منتشر شده، مرادی معاون هیأت باستان شناسی و مسئول کاوش در منطقه مسکونی شهر سوخته می‌گوید: دو راه برای کسب اطلاعات درباره این شهر پیش‌روی گردشگران است؛ یکی اخبار رسانه‌ها از این شهر و دیگری خواندن کتاب و مقالات که البته مخاطبش خاص است.
عضو هیأت حفاری شهر سوخته از طرح ساماندهی گردشگران خبر میدهد و معتقد است: باید مسیر مشخص بازدید تعریف شود و تابلوهای اطلاع‌رسانی مناسب‌تری در اینجا قرار گیرد؛ حتی می‌بایست راهروها و رمپ‌هایی را برای گردشگران ایجاد کرد که گردشگر روی آن قدم بگذارد؛ نه روی محوطه کاوش شده. چنین طرحی در سال ۸۹ تهیه شد اما هیچ‌وقت به سرانجام نرسید.
منصور سید سجادی باستان‌شناس محوطه شهر سوخته نیز طرحی برای این شهر دارد که با اجرای آن گردشگران کمتر نیاز به حضور راهنما خواهند داشت.
«دالان تاریخ» عنوان طرحی است که سید سجادی درباره آن می‌گوید: مانند کشور مصر که دالانی را ایجاد کرده و مردم با راه رفتن، تمام تاریخ مصر را پیش‌روی‌شان می‌بینند و در برخی از قسمت‌ها، افراد تاریخ مصر را بازی می‌کنند، من هم در چهار سال پیش طرح «دالان تاریخ سیستان» را با همه ابعادش و معرفی زندگی مردم دادم. می‌دانم که این پروژه بزرگ و هزینه‌بر است، اما اگر این دالان در کنار موزه احداث شود، می‌توان با یک بار دور زدن در آن دالان، تاریخ اساطیری و تاریخ پیش از اسلام و... در شهرسوخته را با همه اتفاقاتش مشاهده کرد.
او می‌گوید: الان بازدیدکننده شهر سوخته چه اطلاعاتی از این شهر بدست می‌آورد؟ آیا چیزی به جز چهار دیوار شکسته، دو کوره و دو خورده سفال می‌بیند؟ باید کاری کنیم که اطلاعات مربوط به شهر سوخته را به صورت ملموس در اختیار گردشگران قرار دهیم.
ثبت جهانی شهر سوخته با بسیاری از مواریث تاریخی به ثبت رسیده دیگر در ایران از این باب متفاوت و متمایز است که این شهر در طلوع زندگی مشترک 5000 هزار سال پیش بشریت شکل گرفته است، زمانی که نخستین بنیان‌های هویت فرهنگی تمدنی شکل گرفت و بعدها به نام ایران زمین شناخته شد؛ سرزمینی که حکایت‌های فراوان حماسه‌های ملی ایرانیان یعنی شاهنامه با آن در ارتباط مستقیم است.
به همین دلیل ثبت جهانی شهر سوخته یعنی ثبت جهانی شاهنامه، اسطوره‌های زرتشت، رستم و اسفندیار و پادشاهان کیانی ایران زمین.
شهر سوخته در یک مرحله در جغرافیای فرهنگی جنوب شرق ایران شکل گرفته و در افق طلوع، حیات و غروب خود دریاچه هامون، کوه خواجه و دهانه غلامان را با خود همراه کرده است. یعنی شهر سوخته دارای حوزه فرهنگی است که منشأ و هسته مرکزی این فرهنگ، واحد فرهنگی درون منطقه‌ای سیستان را شکل داده و هسته مرکزی این فرهنگ به‌دلیل توسعه تجاری با بین‌النهرین و دره سند و ایندوس بسرعت از سادگی جوامع اولیه خارج و به مرکزی پیچیده و شهری تبدیل شده است.
به همین دلیل، ثبت جهانی شهر سوخته یعنی ثبت پیشینه شهرنشینی تمدن ایرانیان و در نگاهی جامع‌تر ثبت جهانی یکی از کهن ترین شهرهای خاورمیانه و جهان باستان.
بسیاری از جاذبه‌های شگفت‌انگیز ایران زمین در نگاه اول و برای گردشگران آماتور فقط تلی از خاک و به قولی خرابه‌هایی بیش نیست. اما چیزی که می‌تواند این سازه‌ها را به شگفتی برای همان گردشگران تبدیل کند، آگاهی از پیشینه و اتفاقات و روایاتی است که این سازه‌ها در دلشان دارد وگرنه برای گردشگران معمولی تپه‌های سیلک چیزی جز چند تپه معمولی خاکی نیست و شهر سوخته هم چیزی جز خاکستر و مخروبه‌ها، اما چرا شهر سوخته آن‌قدر شگفت‌انگیز است که جهانیان در پاسداشتش آن را به ثبت می‌رسانند؟
شهر سوخته کجاست؟
شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل ـ زاهدان واقع شده است. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه‌گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته‌اند. محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم قبل از میلاد، توسط مهاجرانی که از چهار گوشه به آن مهاجرت کرده‌اند، بنا شده است. سند یا کتیبه‌ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و به‌دلیل آتش‌سوزی در دو دوره زمانی بین سال‌های 3200 تا 2750 قبل از میلاد «شهر سوخته» نامیده می‌شود. «کلنل بیت» یکی از ماموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتش‌سوزی را دیده است. پس از او «سر اورل ـ اشتین» با بازدید از این محوطه در اوایل سده حاضر، اطلاعات مفیدی درخصوص این محوطه ارائه کرده است. پس از او شهر سوخته از سوی باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی«مارتیسو توزی» از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت.
شهری پیشرفته با ریاست زنان
این شهر از نادرترین شهرهای باستانی است که در آن، زنان عهده‌دار امور مالی خانواده‌شان بوده‌اند. بر مبنای یافتههای باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان میدهد این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به‌صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده‌است. 80 هکتار از شهر سوخته بخش مسکونی بوده است.شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده است، در فصل ششم کاوش در شهر سوخته نمونه‌های جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمد. در جریان حفاری‌های فصل‌های گذشته این محوطه مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن شهر سوخته و وجود کارگاه‌های صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت محوطه برای سوخت استفاده می‌‌کرده‌اند. در شهر سوخته انواع سفالینه و ظروف سنگی، معرق کاری، پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چند نوع صنعت، بویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست. تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چندرنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به‌دست آمده و مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزار باتلاق‌های اطراف هامون، سبد و حصیر می‌‌بافتند و از این نی‌ها برای درست کردن سقف هم استفاده می‌‌کردند. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است. شهر سوخته بی‌شک جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است.
چشم مصنوعی؛ اولین‌های شهر سوخته
برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی متعلق به 4800 سال پیش کشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی بیست و پنج تا سی ساله بوده که در یکی از گور‌های شهر سوخته مدفون شده بود. چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ او کار گذاشته شده و با وجود گذشت نزدیک به 4500 سال از ساخته شدن آن، هنوز سالم است.جنس این چشم مصنوعی یافت شده هنوز به‌طور کامل مشخص نشده است، اما به نظر می‌رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است. روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل چشم توسط مفتول‌‌های طلایی به قطر کمتر از0/5 میلی‌متری طراحی شده‌است. مردمک این چشم در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می‌دهند، در پیرامون مردمک دیده می‌شود.
جراحی مغز در 5000 سال پیش
یکی از شگفت‌انگیزترین یافتههای این شهر، نشانه‌هایی از کهن‌ترین جراحی مغز درشهر سوخته است. جمجمه‌ای از دختر دوازده یا سیزده ساله که در 4800 سال پیش، پزشکان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع درجمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند.
خط کش 5000 ساله
در کاوش‌های انجام شده در شهر سوخته، خط‌کشی ساخته شده از چـــــوب آبنوس کشف شد. دکتر سید منصور سید سجادی، سرپرست هیات باستان‌شناسی شهر سوخته درباره این خط کش کشف شده گفت: این خطکش به طول ده سانتی‌متر با دقت 0/5 میلی‌متری و از جنس چوب آبنوس است. کشف خط کش در شهر سوخته زابل نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی دارای پیشرفت‌های زیادی در زمینه علم ریاضیات بوده‌اند.
قدیمی‌ترین تخته نرد جهان
از گور باستانی موسوم به شماره 761 کهن‌ترین تخته نرد جهان همراه 60 مهره آن در شهر سوخته پیدا شد. این تخته نرد بسیار قدیمی‌تر از نمونه‌ای است که در گورستان سلطنتی «اور» در بین‌النهرین پیدا شده بود.
نخستین انیمیشن جهان
باستان‌شناسان هنگام کاوش در گوری پنج‌هزارساله جامی را پیدا کردند که نقش یک بز همراه با یک درخت روی آن دیده می‌شود. آنها پس از بررسی این شیء دریافتند نقش موجود بر آن برخلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه‌های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به‌گونه‌ای که حرکت بز به سوی درخت را نشان میدهد. هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می‌کند. باستان‌شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه‌ای از یک تصویر متحرک را در قالب یک فیلم 20 ثانیه‌ای به دست آورند.