سرویس معماری هنرآنلاین : موزه ملک که حالا 78 سال از وقف آن می‌گذرد، یکی از شاخص‌ترین مکان‌های فرهنگی شهر تهران محسوب می‌شود. از 1316 تاکنون که به‌طور مداوم بر گسترش فعالیت‌های آن افزوده شده نیز فرازوفرودهای زیادی را پشت سر گذاشته که خود بخشی از هویت و موجودیتش را شکل می‌دهد. 4 مرداد، همزمان با سالروز درگذشت حسین ملک بنیان‌گذار و مؤسس این موزه شاید بهترین فرصت برای معرفی این مکان معتبر فرهنگی تهران باشد.
مجموعه‌ی خانه حاج حسین آقا ملک یکی از مراکز وابسته به موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک است. موزه ملک ابتدا به همین خانه که در بافت بازار تهران قرار دارد محدود می‌شد. مکانی که ارتباط آن با مجموعه‌های شهری - به دلیل قرارگیری در فاصله بین دو مکان مقدس مسجد امام (مسجد شاه سابق) و مسجد جامع- حائز اهمیت است. این خانه در تاریخ ۱۳۷۶/۰۹/۱۶ با شماره ۱۹۴۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
خانه ملک، مکانی آرام، در میان شلوغی بازار است، گویی آرامش صاحب خود را طی سالیان متمادی حفظ کرده است. بنای اولیه خانه حاج حسین آقا ملک از پدرش" محمدکاظم" به او رسید و بنایی قاجاری است، که بعدها بخش پهلوی به آن اضافه شد. این بخش پایه اولیه تشکیل بنای کتابخانه و موزه ملک است.
بنا به لحاظ معماری شامل دو بخش قاجار و پهلوی است. خانه ملک یکی از بناهایی است که تزئینات خاص هر دو دوره را داشته. آجرکاری، کاشی‌کاری، حجاری، گچ‌بری دوره قاجار، منبت‌کاری، تزئینات چوبی، دیوار پوش‌های قاجاری و تزیینات فلزی از هنرهای به‌کاررفته در تزیینات خانه ملک محسوب می‌شوند.
حاج حسین آقا ملک بعد از تبدیل خانه‌ی خود به کتابخانه و موزه تا آخرین دقایق عمر در آنجا زندگی کرد و بعد ازفوت وی نیز، کتابخانه و موزه تا چند سال به کار خود در همان محل ادامه داد. از آنجایی که وی برای گسترش مجموعه کتابخانه و موزه اهمیت ویژه‌ای قائل بود، قطعه زمینی را واقع در محوطه باغ ملی تهران برای انتقال مجموعه به مکانی بزرگ‌تر خریداری کرد، که محل فعلی قرارگیری مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک است.
کتابخانه و موزه ملی ملک تا سال ۱۳۷۵ در خانه ملک برپا بود. اما حاج حسین از آغاز کار، گسترش آن را از نظر دور نداشت و بنای ساختمانی بزرگ‌تر را پیش‌بینی کرد. بنابراین در ۲۹ تیرماه ۱۳۲۳ قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران (محل کنونی مؤسسه) برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه وقف کرد.
احداث ساختمان جدید در زمان حیات حاج حسین ملک ممکن نشد. تا اینکه آستان قدس رضوی طراحی و بنای ساختمان جدید را در سال ۱۳۶۴ آغاز کرد و در ۱۳۷۵ به پایان برد.
موزه ملک
مرحوم ملک در سال 1343 ش به این فکر افتاد تا در کنار کتابخانه غنی خود، موزه‌ای از اشیای با ارزش هنری و تاریخی به وجود آورد تا به قول وی محققان خارجی کتابخانه بتوانند مظاهر هنر و تمدن ایران را، به سهولت از نزدیک مشاهده کنند. وی بارها گفته بود که اگر (از سوی پدر) مأمور مشهد نشده بودم، موزه‌ای ایجاد می‌کردم که با موزه انگلستان برابری کند.
وی در خرید اشیای موزه‌ای، ابتدا نظر اهل فن را جویا شده و سپس به خرید آنشی مبادرت کرد. او در 30 فروردین 1348 کلیه اموال و لوازم و اشیای نفیس موزه‌ای از قبیل گلدان و قلمدان سکه و تمبر را طی وقف‌نامه شماره 30753 به مجموعه موقوفات خود بر آستانه قدس رضوی افزود و بدین طریق موزه ملی ملک در کنار کتابخانه ملک تأسیس شد.
در ساختمان فعلی کتابخانه،موزه در طبقه همکف و زیر همکف این مجموعه با شش سالن سکه، آثار هنری، قلمدان، تمبر، فرش و سالن اشیای اهدایی خانم ملک قرار گرفته است. در برخی از این سالن‌ها اشیای وجود دارد که در نوع خود کم‌نظیر یا بی‌نظیرند که در توضیح هر سالن به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
در لابی موزه آثار فلزی مانند قطب‌نما، قبله‌نما، اسطرلاب و ترنج‌های مذهبی و همچنین تعدادی مرقعات، از خوشنویسانی چون درویش عبدالمجید، میرعماد و میرزا غلامرضا به چشم می‌خورد.
در سمت راست این لابی، سالن سکه قرار دارد که شامل سکه‌هایی از دوره لیدیه تا پهلوی دوم است. مجموعه سکههای این موزه در حدود دو هزار عدد است که از جمله سکههای کمیاب آن می‌توان به سکه فتحعلی شاه در لباس ایلی و سکه سلطنت 50 روزه حسینعلی میرزا اشاره کرد.
در ضلع غربی لابی موزه سالن آثار هنری قرار دارد که شامل تابلوهایی از کمال‌الملک، صنیع‌الملک و نقاشان نه‌چندان معروف اروپایی است و دو گلدان بسیار با ارزش فرانسوی متعلق به کاخ تویلری و دو دست مبلمان کار سوریه با قدمت 500 سال و مبلمانی دیگر از هندوستان تماماً مشبک‌کاری شده است.
بخش انتهایی این سالن به دو قسمت منشعب می‌شود، ضلع شرقی اختصاص به قلمدان‌های لاکی از دوره صفویه تا قاجار دارد و ضلع غربی آن، سالن جدیدالتأسیس عزت ملک است که توسط اشیای اهدایی خود در سال 1385 به موقوفه پدر، بخش تازه‌ای را در موزه راه‌اندازی کرده است.
در طبقه زیر همکف دو سالن تمبر و فرش قرار دارد. مجموعه تمبر موزه ملک 48 هزار سری تمبر از 183 کشور جهان دارد که از این حیث در زمره غنی‌ترین موزه‌های ایران است.
از تمبرهای منحصربه‌فرد این موزه می‌توان از تمبر ویکتور امانوئل پادشاه ایتالیا نام برد که بنا به گفته سفیر آن کشور، در خود ایتالیا نیز موجود نیست. و اما سالن فرش مجموعه ملک با بررسی وقف‌نامه‌های هفتگانه مرحوم ملک در هیچ کجا با موردی مواجه نشدیم که اشاره به وقف فرش‌های خود کرده باشد.
استدلال اما این است که مرحوم واقف که در اواخر سال 1350 باقیمانده دارایی‌های خود را بر آستان مقدس رضوی وقف کرد، تمامی لوازم منزل وی از جمله فرش‌ها نیز شامل آن شدند که به مناسبت تعداد قابل ملاحظه آن‌ها در موزه ملک، سالنی برای نمایش آن‌ها درنظر گرفته شد.
اکنون سالن فرش موزه ملک پذیرای 17 تخته قالی و قالیچه‌هایی است که در منزل مرحوم واقف برای استفاده و یا تزیین به کار می‌رفته است. از قدیمی‌ترین دستبافت این مجموعه می‌توان به قالیچه‌ای از سنندج اشاره کرد که با قدمت 160 سال و با جنس تمام ابریشم زینت‌بخش سالن فرش موزه ملک است.
کتابخانه ملک
امروزه کتابخانه ملک در زمره معتبرترین کتابخانه‌های ایران و شاید جهان به شمار می‌آید. بسیاری از محققین داخلی از اقصی نقاط کشور و حتی خارج از آن جهت استفاده از نسخ منحصربه‌فرد موجود در این کتابخانه به آن مراجعه می‌کنند.
این مجموعه فرهنگی جمعاً دارای هشت طبقه با همکف و زیر همکف است که طبقات چهارم و هشتم آن اختصاص به کتابخانه دارد. طبقات ششم و هفتم و هشتم اختصاص به مخازن کتب خطی و چاپ سنگی و چاپ سربی و کتب لاتین و مطبوعات دارد که هرساله بناتر مقتضیات تعداد زیادی کتاب چاپی و مطبوعات و نیز معدودی نسخ خطی به این موقوفه اهدا می‌شود.
سیستم فعلی کتابخانه به‌صورت قفسه باز در دو تالار قرائت، که یکی عمومی و دیگری مختص محققان، در حال ارائه خدمات به مراجعان است. از بخش‌های مختلف این کتابخانه به غیر از مخازن کتب و مجلات، می‌توان به تالار مطبوعات، بخش میکروفیلم، بخش اسکن، صحافی و مرمت و بخش رایانه‌‌ای و فهرست‌نویسی اشاره کرد.
بر طبق آخرین آمار تعداد کتب چاپی این کتابخانه بیش از 70 هزار جلد، نسخ خطی در حدود شش هزار و 677 نسخه، 19 هزار عنوان رساله، کتب لاتین هشت هزار جلد، مطبوعات 567 عنوان فارسی و عربی و شش عنوان لاتین و کتب چاپ سنگی سه هزار و 400 جلد است.
از قدیمی‌ترین نسخ خطی این مجموعه می‌توان از قرآن منسوب به امام حسن (ع) نام برد که بر پوست آهو نوشته شده است. همچنین نسخی چون "الاصول بالا سطقسات اقلیدس" تحریر 342 ق و "الثمره" بطلمیوس تحریر 371 ق و "الفوز الاصغر" ابن مسکویه تحریر 410 ق از نفیس‌ترین نسخ خطی این مجموعه به شمار می‌آید.
از نفیس‌ترین کتب چاپی این مجموعه اعم از چاپ سنگی و سربی می‌توان از "القانون فی‌الطب" ابن‌سینا چاپ روم 1593 م، "تحریر اقلیدس" خواجه نصیر‌الدین طوسی چاپ قسطنطنیه 996 ق، "تاریخ فنایی" چاپ 1199 م و "القرآن" چاپ هامبورگ 1694 م نام برد. در بخش مطبوعات نیز می‌توان از روزنامه‌هایی چون وقایع اتفاقیه (دوره کامل)، حبل‌المتین، ثریا، حکمت، اختر، شرف و عروه‌الوثقی نام برد.
همچنین این کتابخانه 13 جلد فهرست کتب خطی دارد که در سال 1344 ش به سفارش مرحوم ملک توسط ایرج افشار، محمدتقی دانش‌پژوه، احمد منزوی و محمدباقر حجتی تهیه شد.
نکته حائز اهمیت اینکه شرایطی که واقف برای استفاده از کتب کتابخانه در وقف‌نامه خود گنجانده است تا به امروز از آن تخطی نشده است. از جمله این شرایط ممنوعیت خارج کردن کتاب از محل کتابخانه، در اختیار قرار دادن کتاب به همه افراد بدون در نظر گرفتن ملیت آن‌ها (البته غیر از قرآن کریم و کتب ادعیه و غیر مسلمانان)، صحافی کردن کتب آسیب‌دیده در محل کتابخانه و استفاده از کتب منحصربه‌فرد یا کمیاب برای اشخاص معتمد با حضور متولی یا مدیر (این مشکل امروزه با در اختیار قرار دادن میکروفیلم کتب نفیس خطی به‌جای اصل نسخه به محققان رفع شده است)، خریداری سالانه کتاب برای کتابخانه است. وی در خرید نسخ خطی دقت ویژه‌ای داشت و از این رهگذر پس از نظرخواهی از متخصصان فن و نیز تا قبل از خواندن هر کتاب آن را خریداری و وارد کتابخانه‌اش نمی‌کرد.
انتهای پیام/