سرویس معماری هنرآنلاین: هر بنای دوره اسلامی چه بنای مذهبی، مانند مسجد و مدرسه و غیرمذهبی، مانند کاروانسرا و کاخ از فضای گوناگون تشکیل میشود و گاهی نیز ممکن است فضای تازه به صورت الحاقی به بناهای دیگر اضافه شود، مثلا مناره یا منار در مسجد یا مدرسه کـه جزیی از بنا است و به صورت مجزا هم کاربرد دارد. بخش قابل توجهی از معماری ایرانی _ اسلامی فضاهایی است که نیازهای زندگی مسلمانان را فراهم میکرد به همین دلیل تلاش شده این بخشها در عین پیوستگی، گسستگی لازم برای برآورده کردن نیازها را داشته باشد. در این بخش میانسرا، ایوان، گنبد، حجره و مناره در بناهای ایرانی اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
میانسرا
میانسرا ـ حیاط و صحن ـ یکی از ویژگیهای معماری اسلامی است. مساجد، مدارس و کاروانسراها عمدتاً دارای صحن یا حیاط مرکزی هستند. میانسرا در دوره اسلامی دو نقش مهم داشت: اول اینکه نیاز مسلمانان را به وضوخانه و محل تطهیر در مساجد و مدارس و نیاز مسافران را به استراحت، بارگیری و باربندی در حیاط کاروانسرا تأمین میکرد. دوم اینکه با کانون قراردادن فضای داخلی، بنا را از سر و صدا و فعالیت زندگی روزمره و عادی جدا میکرد.
شکل میانسرا عموماً مربع و مستطیل بود، ولی گاهی از نقشههای چند ضلعی و مدور هم استفاده میشد. میانسرا راه دسترسی به شبستان و بناهای وابسته مانند راه پلهها و اتاقها را مشخص میکرد و دارای ایوانی در یک یا دو یا چهار طرف بود.
ایوان
ایوان از زمان اشکانی مورد استفاده قرار گرفته و ساخت آن اکنون به شیوههای گوناگون ادامه یافته است. ایوان که معمولاً از یک طاق آهنگ تشکیل میشود از سه طرف بسته و به طرف میانسرا باز میشود. ایوانها به صورت فضاهای ورودی و خروجی ساخته میشوند و در حالی که برای جریان یافتن هوا باز هستند، از تابش آفتاب جلوگیری میکنند و به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهنده اهمیت فوقالعادهای داشته و به بنا، برجستگی و شکوه میبخشند. ایوان کانونی است برای تزیینات مختلف بنا، چون ایجاد مقرنسها با شیوه آجر کاری، گچبری و کاشیکاری رواق به فضاهای سرپوشیده ستوندار یا متشکل از چشمه طاقهایی گفته میشود که در طرفین صحن یا میانسرای مساجد یا اماکن مذهبی ساخته میشود. دهانه اینگونه فضاها رو به صحن است و در ورودی مسجد را به شبستان یا گنبد خانه متصل میسازد.
گنبد
گنبد نیز مانند ایوان یکی از مهمترین عناصر معماری ایران است که سابقه آن به قبل از اسلام میرسد. پوشش گنبدی در معماری اسلامی ویژگیهای متعددی دارد و بیش از هر نوع پوششی کاربرد داشته است. ایجاد گنبد روی فضای مربع و یا چند ضلعی دارای چند مرحله بوده است: نخست اتاق چهار گوش با درها و طاقچهها سپس بخش انتقالی بین اتاق چهار گوش و گنبد و در پایان گنبد اصلی. معماران ایرانی روی بناهای گوناگون، بویژه روی مقبرهها، مساجد و مدارس، زیباترین گنبدها را ساختهاند. گنبدهای ایرانی دارای اشکال مختلفی است که برخی از آنها عبارتند از: گنبد مخروطی یا رک، گنبد یک پوش، گنبد پیوسته و گسسته. شکوه و زیبایی معماری ایران در دوره اسلامی بستگی زیادی به گنبدهای آن دارد که اغلب با کاشیکاری معرق تزیین شدهاند (مانند مسجد شیخ لطف الله).
شبستان ستوندار
شبستانهای ستوندار که ارتفاع چندانی ندارند معمولاً در طرفین گنبدها بنا شدهاند. این شبستانها به گونهای ساخته شدهاند که بتوان با افزودن یا برداشتن دهانههایی، آنها را توسعه داد یا کوچک کرد. به این ترتیب چنین منطقه سرپوشیدهای را میتوانستند با دیواری تیغ همانند که هیچگونه عملکرد ساختمانی نداشت محصور کنند (مانند مسجد تربت جام و امیرچخماق یزد). چهار صفه قرن هشتم هجری تاریخ تکامل چهار صفه با موارد استفاده گوناگوناست. این بنا در اصل عبارت است از یک فضای مربع یا مستطیل شکل که با اتاقهای متصل به هم احاطه شده، به طوری که در اطراف فضای مرکزی تعدادی اتاقهای شاه نشین مانند به وجود آورده است.
اصطلاح چهار صفه را میتوان برای اتاق یا چهرطاق (صلیبی شکل) یا تالار مستطیل به کار برد که با چند طاق پوشیده شده است. چهار صفههای ساده معمولاً در گوشههای عمارتی که در وسط حیاط قرار دارد ساخته شدهاند(مانند مدرسه خرگرد خراسان).
هجره
هجره یآ اتاق معمولاً در اطراف حیاط مرکزی یا میانسرا به صورت مربع، مستطیل یا چند ضلعی ساخته میشد. این گونه هجرهها در مدارس برای استفاده طلاب و در کاروانسراها برای استراحت مسافران و گاهی به منظور چلهنشینی و عزلت گزینی درویشان بنا میشد. در بعضی موارد هجرهها به صورت دو طبقه ساخته میشد که رفتن به طبقه بالا از طریق راهروهای ارتباطی انجام میگرفت. معمولاً چنین اتاقهایی از حداقل روشنایی برخوردار بودند، سقف آنها کوتاه بود و از نوع طاق آهنگ ساخته میشد.
مناره
مناره یا منار به معنای جای نور است و به بنای بلند و کشیده اطلاق میشود که عموماً کنار بناهای مذهبی مانند مدارس، مساجد، و مقبرهها ساخته میشدند. قبل از اسلام از منار برای راهنمایی استفاده میکردند که گاهی نیز معرف وجود آتشکده و آتشگاههای بزرگ بود و به آن میل میگفتند(مانند میل نورآباد، میل فیروزآباد). در دوره اسلامی احداث مناره گسترش بیشتری یافت. یکی از قدیمیترین منارهها متعلق به مسجد جامع دمشق است. از دیگر منارههای باقیمانده اوایل اسلام میتوان به مناره مسجد اشاره کرد. اگرچه معلوم نشده که قدیمیترین مناره در ایران در کدامیک از بناهای مذهبی ساخته شده، ولی منار مسجد جامع سمنان و دامغان را میتوان از قدیمیترین منارههای ایران دانست.
لازم به یادآوری است که در آغاز منارهها عموماً به صورت منفرد در مجاورت مساجد ساخته میشدند، ولی از دوره سلجوقی به بعد بتدریج منارهها به صورت زوجی بر سر در ورودی و یا بر ایوان اصلی احداث گردید (مانند مسجد جامع اصفهان، مدرسه دو منار گلشن طبی).
از نظر معماری منارهها از سه قسمت اصلی پایه، ساقه یا بدنه و کلاهک یا تاج و بخشهای پلکان و نورگیر تشکیل میشود. منارهها به اشکال استوانهای، مخروطی و چند ضلعی ساخته شدهاند. منارهها در آغاز احداث بسیار ساده و عاری از تزیینات بودند، ولی بتدریج همانند دیگر عناصر معماری با تزییناتی چون آجرکاری، کاشیکاری، مقرنس و کتیبه آراسته شدند. مصالح ساختمانی منارهها از آجر و سنگ بوده است. منارهها برای استحکام بخشیدن و جلوگیری از رانش بنا ساخته میشدند.