به گزارش سرویس موسیقی هنرآنلاین، دفاع مقدس همواره پیش از هر چیزی غوغا و جنگ و گلوله را در خاطر هر کسی ایجاد می کند. اما در این میان می توان پرسید که در میان جنگ و گلوله و آتش آیا هنر جایگاهی دارد؟ تنها راه پاسخگویی به این پرسش هم سخن شدن با کسانی است که در فضای جنگ بوده اند و آن را از نزدیک حس کرده اند. هوشنگ جاوید یکی از برجسته‌ترین پژوهشگران موسیقی نواحی در ایران بوده و آنچه موجب شد به سراغ وی برویم آشنا بودن وی با سرگذشت موسیقی ایران در چند دهه گذشته است. از همه مهمتر او به مدت 3 سال در جبهه ها رزمنده بوده و کاملا با فضای موجود در جبهه ها آشناست. با هوشنگ جاوید هم کلام شدیم تا نقش موسیقی در سال های دفاع مقدس را برری کنیم.
بهره بردن از نوحه ها در زمان دفاع مقدس امری رایج بود. علت استفاده از این نوحه ها را در چه می بینید؟
آغاز جنگ تحمیلی علیه ایران همراه با غافلگیری بود، در آن زمان کسی هیچ گونه پیش فرضی برای جنگ نداشت. بنابراین کاملا طبیعی بود که هنرهای مختلف از جمله موسیقی وضعیت و زبان مشخصی برای همراهی با جنگ را نداشته باشند. اما رفته رفته بهره گیری از هنرهای مختلف در راه دفاع مقدس آغاز شد. نخستین آهنگ هایی که برای تهیج رزمندگان اسلام به کار برده شدند ترانه هایی از موسیقی محلی ایران بود. کم کم بهره گیری از همخوانی های گروهی که از اشعار و رجز خوانی های قدیم بهره می برد آغاز شد و پس از آن نیز این اشعار با نوحه ها آمیخته شدند. کسانی که در جنگ بودند به صورت بداهه از نوحه های مرثیه ای بهره می بردند تا این که درون مایه این نوحه های مرثیه ای به سمت مرثیه هایی حماسی کشیده شد.
نوحه خوانی های مرثیه ای و مرثیه های حماسی در تاریخ کشور ما چه جایگاه و کاربردی دارند؟
عمر نوحه خوانی های مرثیه ای در ایران به 120 سال می رسد ولی مرثیه خوانی های وطنی را از دیرباز در فرهنگ ایران می توان یافت. دفاع مقدس موجب شد پس از سال ها سکوت در زمینه مرثیه های وطنی و پرداختن به مرثیه دینی، ناگهان بهره گیری از مرثیه های وطنی جان دوباره ای بگیرد.
از میان این مرثیه های وطنی که در زمان دفاع مقدس ساخته شدند می توانید چند نمونه را نام ببرید؟
در این میان می توان به مرثیه هایی مانند: مرثیه دزفول، مرثیه مهران، مرثیه خرمشهر و مرثیه آبادان اشاره کرد که این مرثیه ها برای شهرهای وطن سروده شدند. همچنین در این زمان مرثیه هایی نیز برای سرداران ارتش و سپاه سروده شد که این مرثیه ها ریشه ای اساطیری دارد. در شاهنامه فردوسی آمده است که نخستین مرثیه ای که برای سرداران سروده شده مربوط به زمان کشته شدن ایرج به دست برادرانش است. پس از ورود اسلام به ایران مرثیه هایی در سوگ ائمه گفته شده و در دوران دفاع مقدس نیز مرثیه سرایی برای سرداران ادامه پیدا می کند.
استقبال مردم در خارج از جبهه ها از این مرثیه های وطنی و حماسی چگونه بود؟
اگر به آمارهای اداره پست نگاهی بیندازید متوجه درخواست های مکرر ایرانی های خارج از کشور برای داشتن و شنیدن مرثیه های دوره دفاع مقدس می شوید. بیشترین تقاضاها برای گرفتن مجوز از وزارت ارشاد نیز برای منتشر کردن آلبوم موسیقی در دوره دفاع مقدس به همین نوحه ها مربوط می شود. این نوع از موسیقی با توجه به وضعیت کشور در آن دوران بسیار مورد توجه قرار گرفت. البته مسئله مهم در موسیقی ساختن سرودهای جنگی بود که ما برای مدتی در این زمینه کار چندانی انجام نداده بودیم تا این که آهنگ «خجسته باد این پیروزی» ساخته شد.
این آهنگ را به چه منظور ساختند. چه کسانی در شکل گیری این آهنگ نقش داشتند؟
آهنگ «خجسته باد این پیروزی» برای آزادسازی خرمشهر ساخته شد که ملودی این اثر تاثیرپذیری بسیاری از نوحه خوانی ها دارد. شعر این آهنگ را حمید سبزوار سروده که یک نوع ستایشگری محسوب می شود، همچنین خوانندگی آن را نیز محمد گلریز بر عهده دارد. نکته جالب آنکه این آهنگ تنها در 23 ساعت ساخته می شود. در ترکیب بندی سازی این آهنگ از سازهای بادی برای تهییج و القا کردن حس پیروزی بهره گرفته شده بود. البته واحدهای موزیک ارتش علاوه بر این که در جایگاه رزمنده در جبه ها حاضر میشدند همواره در فکر ساختن مارش های نظامی بودند که در جبهه ها اجرا و در تلویزیون هم پخش میشد.
در هنگام درگیری ها و در خاکریزهایی که نیروهای خودی حضور داشتند این آهنگ ها را پخش می کردند؟ اگر پخش میشد چه بازخوردی داشت؟
بسیاری از آهنگ های ویژه ای که برای دفاع مقدس ساخته شد از بلندگوهای بالای خاکریزها پخش میشد و همین مسئله موجب وحشت دشمن شده و آنها را وادار می کرد به سوی بلندگوها شلیک کنند. در واقع آنها از این نوع موسیقی بیشتر از هر چیز دیگری می ترسیدند زیرا انرژی عجیب و تاثیرگذاری در این گونه آثار بود که در نوع خود یک اسلحه محسوب میشد. ای کاش بلندگوهای آبکش شده با گلوله های دشمن را نگه میداشتیم تا جوانان ما بدانند دشمن چقدر از حس موجود در این موسیقی ها می ترسید.
این آهنگ هایی که شما اشاره کردید بیشتر در پشت جبهه ها ساخته شدند و در آنجا پخش میشدند. آیا خود رزمندگان در موسیقی و نواختن ساز تبحری داشتند؟
بسیاری از رزمندگان با هنرهایی که داشتند به پیشبرد جنگ هم کمک می کردند. برخی از رزمندگان نی لبک می نواختند و برخی نیز نی نواز بودند. رزمندگانی که اهل لرستان یا چهارمحال و بختیاری بودند صوت های خاصی برای هنگام شکار داشتند که همین ها را رمز عملیات ها قرار می دادند. برخی ها صوت های بلبلی و یا کشیده را با دهان اجرا می کردند که از این صوت ها در زمان های مختلف برای انتقال پیام های خاص به همرزمان بهره می بردند.
به رزمندگان لرستانی اشاره کردید. یکی از قطعات حماسی موسیقی ما که «دایه دایه» نام دارد مربوط به موسیقی محلی لرستان است. این قطعه را چه کسی خوانده و چگونه شکل گرفته است.
حمید ایزدپناه در اواسط دهه 50 و همزمان با موج ضد انگلیسی که در کشور بود، متن شعر «شیرعلی مردون» را تغییر داد و زمینه های شکل گیری ترانه معروف «دایه دایه» را پایه ریزی کرد. این آهنگ را نخستین بار مرحوم رضا سقایی خوانده که بسیار مورد توجه مردم قرار گرفت. پس از سقایی و در دوران دفاع مقدس نیز خواننده دیگری به نام محمد میرزاوند این قطعه را در جشنواره موسیقی فجر اجرا کرد که موجب ایجاد شور حماسی عمیقی در میان ایرانیان شد. همانگونه که مشاهده می کنید یک آهنگ ضد انگلیسی به ترانه ای حماسی برای مقابله با دشمن بعثی تبدیل می شود. در زمان جنگ موسیقیدان های نواحی ایران از موسیقیدان های کلاسیک پیشروتر بودند.
اکنون سال های زیادی از پایان دوران جنگ تحمیلی می گذرد. در جایگاه یک رزمنده، زمانی که به آن دوران می اندیشید چه چیزی شما را آزرده خاطر می کند؟
متاسفانه پس از پایان دوران دفاع مقدس آثار جنگ در سطح شهرها پاک شد و اکنون در سطح شهرهایی مانند تهران که بارها مورد اثابت موشک ها قرار گرفت، هیچ اثری از دوران دفاع مقدس وجود ندارد. در هر کشوری که زمانی دچار جنگ و درگیری شده نمادهایی از جنگ را در سطح شهرها نگه می دارند تا آیندگانشان بدانند در گذشته بر آنها چه گذشته است. متاسفانه در سطح شهر تهران کنونی ما و تقریبا دیگر شهرهای کشور که درگیر جنگ بودند هیچ نشانه هایی از زمان جنگ بر جا نمانده و تقریبا همه آثار واقعی جنگ پاک شده است.
خاطره ای موسیقایی از دوران دفاع مقدس دارید؟
در آن زمان برای این که شاعران و آهنگسازان جبهه های جنگ را از نزدیک درک کنند آنها را به جبهه ها می بردند تا از نزدیک با فضای جنگ آشنا شده و در آثارشان به کار بندند. برخی از خواننده ها نیز به خط های دوم جبهه می آمدند و آهنگ هایی را برای رزمنده ها اجرا می کردند که در یکی از این اجراها دچار بمباران دشمن شدیم اما جالب اینجا بود که خواننده این اثر و دو تن از نوازنده ها حاضر نشدند موسیقی را قطع کنند و در همان حال به اجرای خود ادامه دادند.
گفت و گو: یاسر شیخی یگانه