گروه معماری هنرآنلاین: سعدالسلطنه بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده و مرکز تجاری داخل شهری در ایران است که با وسعتی حدود ۲/۶ هکتار توسط باقرخان سعدالسلطنه فرماندار قزوین در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ساخته و از سراهای تودرتو و پیوسته به هم، تشکیل شده است.
سعدالسلطنه یا سرای سعدیه یکی از معدود کاروانسراهای ایران است که دارای چند حمام، سرا، تیمچه، شترخان، راسته، چهارسوق، مسجد، چایخانه و … است.
در شمال مجموعه، خیابان اصلی قزوین قرار دارد که زمانی بازار بوده و در غرب آن نیز یکی از راستههای دیگر بازار به همان شکل غیر هندسی دیده میشود. روبهروی مجموعه، در جناح غربی، حمام، مسجد نبیشاه و در جوانب دیگر مجموعه نیز، بازار واقع شده است. نکته قابل توجه اینکه اجزای مجموعه هر یک دارای شکل هندسی است و حتی پیوند آنها با هم از نظامی هندسی تبعیت میکند که در زمینی نامنظم شکل گرفته است.
مهمترین قسمت طرح، صحن اصلی کاروانسراست که بیشتر اجزا مجموعه با واسطه یا بیواسطه با آن پیوند دارند. در شرق و غرب این صحن، دو حیاط و در جنوب آن، چارسوی بزرگی قرار دارد که مجموعهای از فضاهای بسته را به هم پیوند داده است. در جنوب مجموعه نیز، در طرفین محور شمالی _ جنوبی، دو حیاط بزرگ دیگر دیده میشود که در قدیم شترخان و بارانداز بوده است.
سعدالسلطنه متناسب با وسعتش، ورودیهای متعدد از خیابان و بازار دارد. یکی از دو ورودی سمت خیابان با سردری ساده و تغییر یافته از شمال مجموعه آغاز و با هشتی ساده، با قاعدۀ هشت وجهی و سقف رسمیبندی و تزیینات ساده معقلی، به صحن میرسد. ورودی دیگر سمت خیابان با سردری خاص و با دالانی کوتاه به کنج حیاط شمال شرقی منتهی میگردد. سومین ورودی واقع در حیاط بارانداز جنوب غربی است. در حواشی مجموعه، ورودیهای فرعی دیگری نیز به چشم میخورد.
مهمترین بخش، مجموعه کاروانسرا است که مانند بیشتر کاروانسراهای بازار، صحنی وسیع، یک طبقه و حجرههایی مشابه در اطراف دارد. صحن کشکولی شکل و تقسیمات همه جبهههای آن فرد است. دهانه میانی هر جبهه بزرگتر و قوس آن، بر خلاف قوس جناغی دیگر دهانهها، نیم دایره است.در جلو همه حجرهها، بهجز حجرههای جبهه شمالی، ایوانچه با نیم طاق رسمیبندی و تزیینات ساده قرار دارد. نمای صحن آجری و ساده است.
اما در حیاطهای جنوبی مجموعه، ایوانچه ساخته نشده است. اما در دور صحن و جلو حجرهها، سکویی چرخیده دیده میشود که علاوه بر تسهیل تخلیه بار و تفکیک مسیر بین حجرهها از سطح صحن، از لحاظ بصری، در پیوند اجزای پیرامون صحن مؤثر است.
حجرهها با اشکال مختلف و غالبا نامنتظم در اطراف چارسو به چشم میخورد. در شمال این فضا، هشتی کوچکی هست که چارسو را به نحوی مناسب به صحن کاروانسرا متصل میکند. قرینه این هشتی در جنوب چارسو نیز هشتی مشابهی است که واسطه اتصال چارسو با دالان باریک و ساده انتهای محور شمالی-جنوبی مجموعه تلقی میشود.
در محور شرقی- غربی چارسو، دالان طویل و پر کاری قرار دارد که آن را به ورودی اصلی مجموعه در راسته بازار مرتبط میسازد. این دالان عریض در نقاطی تنگ شده و در نتیجه، درون آن قسمتهای تیمچه مانند شکل گرفته است که هر یک آغاز و انجامی دارد. این تیمچههای طویل خود نظام هندسی متقارنی دارند و ضربآهنگ تقسیمات هر یک از آنها کامل و غالبا متفاوت با یکدیگر است.
در سرای سعدالسلطنه به جای دالانی طویل و یک نواخت، با فضایی پرتنوع رو به رو هستیم که اجزای آن با نظم خاصی در کنار هم قرار گرفتهاند. به تعبیری میتوان چارسو را نیز نقطه اوج این دالان پر تنوع دانست. در این مجموعه، و از جمله این دالان، اتصال هیچ فضایی به فضای دیگر بدون مقدمه صورت نگرفته است.
در نقاط مختلف این مجموعه از قوسهای نیم دایره استفاده شده، بالاخص در نقاط حساس و میانه. سرای سعدالسلطنه چون موزهای از انواع قوسها، طاقها، سازهها، فضاهای باز و بسته تنها با عنصری ساده و کوچک، یعنی آجر، ساخته شده است. ابداع طاقهای تازه و حتی گاه ناموفق آجری در بناهای دوره قاجار نیز خود نشانی از این قوت و جسارت در کشف و امتحان امکانات تازه آجر است.
این اثر تاریخی ابتدا در تاریخ ۱۳۱۶/۹/۱۷ با شماره ثبت ۱۰۲۱ در زیر مجموعه بازار قزوین ثبت شد، سپس در مورخ ۱۳۷۷/۵/۱۱ با شماره ۲۰۸۹ به صورت مجزا به نام کاروانسرای سعدالسلطنه ثبت و بعدها گرمابه سعدیه با شماره ۱۲۵۹۸ در تاریخ ۱۳۸۴/۵/۱۱ از کاروانسرا جدا گردید.