سرویس معماری هنرآنلاین: بناهای این منطقه و صد البته خرم آباد، مرکز استان لرستان، شهری کهن با تاریخی چند هزار ساله مملو از جاذبه‌هایی است که هر گردشگری آرزوی بازدید از آن‌ها را دارد. این شهر که از مقاصد اصلی گردشگری در غرب ایران به شمار می‌رود شهری برای سلیقه‌های مختلف است.
مسجد جامع بروجرد شاهکار معماری غرب ایران
مسجد جامع بروجرد یکی از مساجد زیبای شهر است که در محله قدیمی شهر بروجرد واقع شده، این مسجد بر روی آتشکده بنا شده و ترکیبی از معماری باستانی و اسلامی را در خود نهفته دارد.
مسجد جامع بروجرد از مساجد منحصر به فرد لرستان است که گفته شده در قرون دوم و سوم قمری با دست‌کاری در یک آتشکده بزرگ ساسانی بنا شده است. بعد از ورود اسلام به ایران و رسمی شدن آن، به طور طبیعی بسیاری از مکان‌های مذهبی زرتشتی و آتشکده‌ها تبدیل به مسجد شد که ممکن است مسجد جامع بروجرد نیز یکی از آن‌ها بوده باشد. مسجد جامع بروجرد هنوز هم مجهولات بسیاری را در خود حفظ کرده و نمی‌توان به طور قطع در مورد آن سخن گفت. آنچه از مسجد به دست آمده است قدمت آن را به دوره آل بویه می‌رساند. به گفته کارشناسان، نشانه‌هایی از وجود مسجد قدیمی‌تر از نوع مساجد اولیه ستون‌دار یافت شده که نیاز به بررسی بیشتر دارد و در این مورد نمی‌توان نظر مشخصی داد.
مسجد جامع بروجرد به صورت یک بنای مجموعه‌ای ساخته شده بود و شامل مسجد، آب‌انبار، ساختمان غریب خانه، میدان و سایر متعلقات بوده که امروزه از بین رفته است. بنای مسجد جامع ازنظر شکل از نوع مساجد تک ایوانی است که دارای دو در ورودی در قسمت‌های شرقی و غربی است. بنا شامل یک حیاط مرکزی، ایوان، فضای گنبدخانه و شبستان‌های اطراف آن و یک شبستان وسیع زمستانی در طرف شمال حیاط مرکزی است. بنابر شواهد موجود، صفویان، زندیان و قاجاریان تعمیرات بنیادی در مسجد انجام داده و بخش‌هایی به آن افزوده‌اند.
معماری مسجد جامع بروجرد منحصر به فرد و یکی از شاهکارهای تاریخی معماری کشور است که هم ویژگی‌های معماری اسلامی و هم معماری باستانی ایران را در خود جای داده است. مسجد دارای گنبدخانه‌ای است که در ضلع جنوبی قرار گرفته و از بخش‌های قدیمی‌تر بنا است. معماری این بخش، شبیه به چهارطاق‌های دوره ساسانی است.
مسجد دارای دو در شرقی و غربی است که به صحن اصلی باز می‌شوند. در جنوب صحن، گنبد و ایوان اصلی مسجد که قدیمی‌ترین بخش آن است قرار دارد و در ضلع شمالی نیز شبستان مسجد با ارتفاعی کمتر از سایر بخش‌ها قرار گرفته که در تابستان فضای خنکی را ایجاد می‌کند. ایوان جنوبی دارای دو گلدسته است که بعدها به مجموعه افزوده شده است. از دیگر دیدنی‌های مسجد جامع، منبر چوبی مسجد است که نه عدد، پله دارد و اینک در ایوان میانی مسجد قرار گرفته است.
بنای اصلی مسجد، فضای گنبد‌دار با ایوانی است که در برابر آن قرار گرفته است. محوطه سازی مسجد در قرون۴ و ۵ و الحاقات و تعمیرات آن طبق کتیبه‌های موجود، در قرون بعد صورت گرفته است. در زمان سلجوقیان بنا آباد بوده و اعتبار زیادی داشته است. در همین دوره تزییناتی به بنا افزوده شد. تزیینات مسجد، تزییناتی بر پایه آجر است و در حد مختصری هم تزیینات کاشی‌کاری و تزیینات گچ‌کاری در آن به چشم می‌خورد. کتیبه‌ای آجری نیز از این دوره باقی مانده است. این کتیبه آجری، به خط کوفی در دیوار جنوبی گنبدخانه و بالای محراب گواه این مطلب است.
در ضلع شرقی مسجد آرامگاهی قرار دارد. وضوخانه مسجد در مجاورت مسجد است و دارای یک ورودی بزرگ است که غریب خانه نام دارد. طبق کتیبه‌ها مسجد سه بار در دوره صفویه و یکبار نیز در سال ۱۲۰۹ قمری در دوره قاجار مرمت شده است که در این دوره علاوه بر تعمیرات و الحاقات دو مناره در طرفین ایوان نیز ساخته شده است.
بعدها در دوره جنگ ایران و عراق نیز خسارات بسیاری به بنای اصلی مسجد وارد شد و بخش‌هایی از شبستان شمال آن ویران شد. زمین لرزه‌های متعدد نیز، یکی دیگر از دلایلی است که سبب خسارت به گلدسته‌های مسجد در سال ۸۵ شد. به این شکل مسجد جامع بروجرد خسارات بسیاری دیده و نیاز به مرمت‌های ویژه داشته است. با نظر کارشناسان اقدامات مرمتی روی مناره‌های مسجد انجام گرفت و با الهام از طرح مقاوم‌سازی لرزه‌ای بازسازی و بازچینی شد. امروزه ساخت و سازهای بی‌رویه‌ای در اطراف مسجد به صورت سطحی و غیرکارشناسی صورت گرفته که مسجد را در معرض آسیب قرار داده‌اند.
این بنا که از مهم‌ترین یادگارهای معماری گذشته ایران است در سال ۱۳۱۴ ثبت آثار ملی شد. این مسجد شناسنامه‌ای برای قدمت بروجرد محسوب می‌شود که هر ساله گردشگران بسیاری را به سمت خود جذب می‌کند.
شاهکار مهندسی و معماری در قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین اثر تاریخی استان لرستان مربوط به دوره ساسانیان بوده و به دلیل معماری زیبا و شگفت‌انگیز آن از سوی بسیاری از کارشناسان به‌عنوان یکی از شاهکارهای مهندسی و معماری دنیا لقب گرفته است.
این قلعه تاریخی که بر فراز تپه‌ای مشرف‌به شهر خرم‌آباد واقع‌شده دارای هشت برج و دو حیاط مستطیل شکل است؛ ارتفاع بلندترین دیوار این قلعه عظیم تا سطح تپه 23متر، مساحت کلی آن پنج هزار و 300 مترمربع و پلان بنای این قلعه تاریخی به‌صورت هشت‌ضلعی نامنظم است.
این قلعه سترگ که از سنگ، آجر، خشت و ملات گچ و آهک ساخته‌شده برای ورود به آن باید از سمت شمال و در بدنه برج غربی بنا گذر کرد تا به راهروی ورودی حیاط اول که در 22.5×31 طراحی‌شده رسید، در پیرامون این حیاط چهار برج قرار دارد به‌نحوی‌که دو برج آن در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی واقع‌شده است.
برای مشاهده چاه 40 متری این دژ عظیم باید به سمت شمال شرقی حیاط اول رفت، چاهی که در پشت یک طاق نمای بلند قرار دارد و بیشتر آن با برش صخره به سرچشمه گلستان راه‌یافته و درگذشته آب موردنیاز ساکنان قلعه را تأمین کرده است.
حیاط دوم این قلعه در جهت شرقی، غربی و در ابعاد 21×29 طراحی‌شده و همانند حیاط اول از چهار برج تشکیل‌شده است و در چهار جهت این حیاط تالارهای بزرگی قرار دارد که به یکدیگر راه دارند و اکنون به موزه مردم‌شناسی استان لرستان تبدیل‌شده‌اند.
قلعه فلک الافلاک یا دژ شاپور خواست که یکی از چشم‌گیرترین آثار تاریخی و گردشگری شهر خرم‌آباد است به شماره 833 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه فلک الافلک این سپهر سپهران در طول زمان بانام‌های گوناگونی مانند دژ شاپور خواست، قلعه خرم‌آباد، کاخ اتابکان، دوازده‌برجی از آن یادشده است و از دوره قاجار به بعد نیز نام "فلک‌الافلاک" به خود گرفته است.
این بنای باستانی با واقع شدن بر فراز یک صخره سنگی بر دره تاریخی خرم‌آباد اشراف کامل دارد و به دلیل موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به‌عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل‌بویه درآمد و در یک برهه نیز به خزانه حکومتی خاندان بدر تبدیل شد، پس‌ازآن نیز مقر حکومت اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه و قاجاریه بوده است و در دوران پهلوی اول و دوم نیز از این قلعه به‌عنوان پادگان نظامی و زندان سیاسی استفاده‌شده است.
قلعه فلک الافلاک در سال 1349 از سوی ارتش به وزارت فرهنگ و هنر سابق واگذار شد و با ثبت آن به‌عنوان یکی از آثار تاریخی برجسته این دیار موزه مردم‌شناسی استان لرستان در آن راه‌اندازی شد.
نمایش آداب و رسوم لرستان در موزه مردم شناسی
در مجموعه قلعه فلک الافلاک دو موزه مردم‌شناسی و باستان‌شناسی وجود دارد که به زیبایی آداب و رسوم و اشیاء تاریخی این سرزمین کهن را به نمایش گذاشته است به‌طوری‌که در گوشه گوشه 12 سالن موزه مردم‌شناسی آن جلوه‌های دیدنی از فرهنگ، باورها و زندگی بومی مردم لرستان به نمایش درآمده است و همواره در ایام تعطیلات نوروز مورد استقبال بی‌نظیر مردم قرار می‌گیرد.
در موزه باستان‌شناسی این قلعه نیز بخشی از آثار تاریخی مکشوفه استان لرستان در معرض دید عموم قرارگرفته است و در ویترین‌های این موزه اشیاء بی‌نظیری از ادوار مختلف این سرزمین به نمایش گذاشته‌شده است.
مناره آجری خرم آباد
مناره آجری خرم آباد جاذبه‌ای تاریخی در جنوب این شهر است که در پارک شقایق محله قاضی آباد واقع شده است. این مناره که قدمت آن به قرن چهارم هجری قمری بازمی‌گردد، با ۳۰ متر ارتفاع از دیدنی‌ترین آثار باستانی خرم آباد است. مناره بنایی استوانه‌ای است که بر روی سنگی مکعبی شکل قرار دارد و به منار آجری معروف شده است. این منار درگذشته‌های دور، میل راهنما و دیده‌بانی بوده و برای نگهبانی از شهر و هدایت کاروانیان عبوری استفاده می‌شده است. به عقیده عده‌ای، این منار متعلق به حکومت دیلمیان است اما درگذشته ارتفاع آن بلندتر از امروز بوده است، در واقع عوامل طبیعی و فرسایش‌ها باعث کم شدن ارتفاع این منار شده‌اند به طوری که امروز با آن سکوی سنگی، ارتفاعش حدود ۳۰ متر و حداکثر قطر آن ۴٫۵ متر است.
ورودی بنا در قسمت غربی قرار گرفته و می‌توانید بعد از عبور از ۹۹ پله به پشت بام مناره دسترسی پیدا کنید. اگر از پله‌های این منار بالا بروید در بالا چشم اندازی جذاب از مناظر اطراف در انتظارتان است. در اطراف مناره دیواره‌هایی به چشم می‌خورد که نشان می‌دهد در اینجا بناهایی مثل مسجد و کاروانسرا وجود داشته است. مناره یعنی جای نور و در اصطلاح بنایی بلند و کشیده است که معمولاً در کنار بناهای مذهبی مثل مساجد ساخته می‌شود. در دوره اسلامی ساخت منارها متداول‌تر شد به طوری که در سال‌های نخستین اسلام، مناره‌ها معمولاً به صورت تکی و در کنار مساجد بنا می‌شدند ولی از حوالی قرن پنجم هجری شیوه ساخت‌وساز آن‌ها تغییر کرد و به صورت دوتایی در سردر ورودی مسجد نمایان شدند.
شیوه ساخت و همین‌طور کاربرد مناره‌ها با یکدیگر فرق دارد و به صورت استوانه‌ای، چند ضلعی و مخروطی بنا می‌شوند. در زمان قبل از اسلام این مناره‌ها به غیر از اینکه جنبه مذهبی داشتند برای راهنمایی کاروانیان و مسافران هم به کار می‌رفتند. برای این کار در هنگام تاریکی شب بر روی مناره‌ها آتش روشن می‌شد تا کاروانیان بتوانند با این نور، مسیر خود را به راحتی بیابند. در دوره اسلامی این مناره‌ها کاربردهای زیادی پیدا کردند و حتی کاربردهایی مثل پیشگیری از رانش زمین و محکم کردن بناهای اطراف داشتند.
گردشگرانی که در زمان قاجار سفری به لرستان داشته‌اند در نوشته‌های خود از بناهای زیادی در اطراف منار حرف زده‌اند.