سرویس معماری هنرآنلاین، خانه ظهیرالاسلام از آن دست بناهایی است که هر تهرانی آرزوی بازسازی آن را دارد. خانه زیبایی که سال‌ها به حال خود رها شد و علی‌رغم وعده و وعیدها، تبدیل به محل اسکان معتادان و افراد بی‌خانمان شد. مدت‌ها اعتراض علاقه‌مندان به این بنای تاریخی اما، تنها سبب شد که حصاری به دور این خانه کشیده شود تا رفت و آمدها به این بنا قطع شود. لیکن خانه ظهیرالاسلام همچنان در فراموشی و خاموشی، به سمت اضمحلال حرکت کرد. به نظر می‌رسد که پس از سال‌ها فراموشی و بی‌تفاوتی نسبت به این بنای زیبا و تاریخی، به تازگی اقداماتی جدی در راستای بازسازی این بنا شکل گرفته است. به همین بهانه سری به خیابان هدایت زدیم تا از نزدیک روند بازسازی و مرمت این خانه قاجاری را ببینیم.
خانه همچنان به نظر پابرجا می‌آید اما به جز شالوده، دیوارها و بخشی از سقف، سایر بخش‌ها مدت‌هاست که در معرض آسیب‌های جدی بوده است. قدم زدن بر سقف‌های سست خانه و نگاه کردن به بخش‌های باقیمانده گچ‌بری‌ها، اما هنوز حسی خوب و لذت‌بخش دارد. به خصوص که مسئولان سازمان تأمین اجتماعی خبر از آینده روشن این خانه می‌دهند و بازسازی آن، این بار واقعاً آغاز شده است. در حین بازدید از پروژه؛ مهندس سیدمرتضی مرتضوی، قائم مقام حوزه اجرایی شرکت طرح و اجرای خانه‌سازی و مدیر پروژه مرمت خانه ظهیرالاسلام درباره دلایل به تعویق افتادن مرمت این خانه تاریخی به خبرنگار هنرآنلاین گفت: برخی مشکلات قانونی و طی نمودن تشریفات فنی و اداری، از دلایل به تأخیر افتادن آغاز پروژه و روند مرمت خانه ظهیرالاسلام بوده است که خوشبختانه جملگی برطرف شده و عملیات مرمت و بازسازی این بنا با قوت ادامه دارد و امروز تلاش داریم در کوتاه‌ترین زمان ممکن و با حفظ اصالت تاریخی آن، بازسازی عمارت را به پایان برسانیم.
کشف آب انبار و بنای سرایداری در خانه ظهیرالاسلام
او شرایط کنونی خانه را مثبت خواند و اظهار کرد: خانه ظهیرالاسلام به لحاظ شالوده و بنیه سازه‌ای، بنایی محکم است اما به جهت آنکه سقف ساختمان در معرض باد و باران بوده و حفاظت مناسب از آن انجام نشده، بخش‌هایی از آن آسیب جدی دیده است. در حقیقت تعدادی از تیرهای چوبی با پوسیدگی جدی مواجه شده و موجب تخریب سقف در برخی از نقاط شده است. البته تلاش بر آن است با استفاده از تیرهای چوبی جدید و با سبک‌تر کردن سقف که در طی دوران، بسیار سنگین شده است، تحکیم و ترمیم فنی لازم انجام شود.
مدیر پروژه خانه ظهیرالاسلام ادامه داد: مطلقاً در شکل کنونی ساختمان و فرم آن، تغییری ایجاد نخواهد شد و در واقع، بنا بر آن است که کلیه نماهای داخلی و خارجی ساختمان، بر مبنای همان اصالت تاریخی خود، بدون هیچ‌گونه تغییری حفظ شود. البته اجزائی از ساختمان همچون برخی از در و پنجره‌ها که کاملاً تخریب شده و از بین رفته‌اند، عیناً بر اساس نمونه‌های موجود، ساخته و جایگزین می‌شود.
او درباره زمان اجرای پروژه و پایان روند مرمت ساختمان گفت: حدود دو ماه از آغاز این پروژه می‌گذرد و نزدیک به 15 درصد پیشرفت در کار شکل گرفته است. لیکن با در نظر گرفتن پیش‌بینی‌ها و زمان‌بندی رسمی 10 ماه برای اتمام پروژه، امیدواریم با سرعت بخشیدن به مراحل آتی و عبور از مراحل فعلی که شامل پژوهش نیز می‌شود، با فرض آنکه اتفاق جدیدی در آن رخ ندهد، کار را تا پایان سال 97 به اتمام برسانیم.
قائم مقام حوزه اجرایی شرکت طرح و اجرای خانه سازی درباره روند مرمت خانه ظهیرالاسلام توضیح داد: برای مرمت این خانه تاریخی در بدو امر، فاز مطالعاتی پژوهشی و طراحی ابتدائی مرمت با استفاده از عکس‌های هوایی سال‌های دور همچون 1330، لیزر اسکن، نقشه‌های موجود در سازمان میراث فرهنگی و عکس‌های تاریخی یافت شده از عمارت و منطقه پیرامونی آن با به کارگیری یک شرکت مهندسین مشاور، انجام شد. در مرحله فعلی، پژوهش‌های تکمیلی توسط پیمانکار (معاونت پژوهشی دانشگاه تهران) انتخاب شده که در دست انجام بوده و عملیات اجرائی نیز متناسب با آن در حال پیشرفت است.
مرتضوی ادامه داد: حین انجام بررسی و مرمت محوطه در بخش شمال غربی ساختمان و در زمان جمع‌‍آوری یک خاکریز انباشته، ناگهان متوجه بقایای یک آب انبار شدیم و اقدامات لازم برای خارج کردن آن از زیر خاک انجام شد و مقرر شد پیمانکار پروژه در خصوص ارائه طرح مرمت آن نیز اقدام نماید. البته همچنان احتمال آن هست که بخش‌های دیگری نیز، نظیر آب انبار مذکور در پروسه بازسازی خانه یافت و مرمت شود.
او تصریح کرد: خانه ظهیرالاسلام مربوط به دوران قاجار است و حدود 130 سال قدمت دارد. به نظر می‌رسد بر اساس بقایای یافت شده، آب انبار مذکور، مربوط به دوره بعد آن و احداث شده در دوران پهلوی اول باشد. در گوشه شمال غربی ساختمان نیز به تازگی بقایای اندکی از یک بنای کوچک یافت شده که احتمال می‌دهیم بنای سرایداری عمارت بوده که بعدها کاملاً تخریب شده است. در واقع این خانه طی دوره‌های مختلف تغییرات گوناگونی را تجربه کرده است که ما سعی داریم آن‌ها را زنده سازی کنیم و به شکل اولیه آن نمایش دهیم. البته این نوع از اقدام‌ها در زمان‌بندی کلی پروژه تأثیرگذار است و قطعاً باعث طولانی شدن زمان بازسازی می‌شود. لیکن مشی فکری ما و همه عوامل دخیل در پروژه آن است که هیچ چیز در مرمت مغفول نماند و نادیده گرفته نشود.
قائم مقام حوزه اجرایی شرکت طرح و اجرای خانه سازی درباره کاربری آینده این فضا گفت: تصمیم قطعی در این خصوص اتخاذ نشده است، اما احتمالاً این ساختمان بر اساس برنامه‌هایی که بهره بردار اصلی یعنی سازمان تأمین اجتماعی پیش بینی کرده در آینده تبدیل به یک ساختمان تشریفاتی جهت برگزاری جلسات، مراسم‌های خاص و یا رویدادهای هنری می‌شود.
صرف بودجه 4 میلیارد تومانی برای مرمت بنا
مرتضوی از آماده‌سازی یک موزه در بنای ظهیرالاسلام خبر داد و بیان کرد: احتمالاً زیرزمین این ساختمان تبدیل به موزه و یا گالری هنری خواهد شد که با تصمیم آتی مدیران مربوطه، برای عموم قابل استفاده و بازدید خواهد بود.
او درباره ساختار معماری و سازه خانه گفت: این ساختمان دارای معماری تلفیقی ایرانی و اروپایی است که نشان می‌دهد در آن دوران تمهیدات مدرنی برای این ساختمان پیش بینی شده بود. در واقع به جز تیغه‌های جداکننده، دیوارهای اصلی این ساختمان، ضخیم و به صورت باربر ساخته شده است. البته مشابه این ساختمان و با این سبک و سیاق سازه‌ای و معماری، در محدوده منطقه‌ای و محلی پروژه، نمونه‌های متعددی دیده می‌شود که همگی بر مبنای همین اصول طراحی و ساخته شده‌اند.
قائم مقام حوزه اجرایی شرکت طرح و اجرای خانه سازی درباره استقرار انتشارات سازمان تأمین اجتماعی در این بنا گفت: تا جایی که من اطلاع دارم، این فضا هیچ‌گاه کاربری اداری نداشته و احتمالاً در آینده نیز نخواهد داشت.
مرتضوی درباره بودجه مرمت ساختمان ظهیرالاسلام بیان کرد: پیش‌بینی و برآورد اولیه ما این بوده است که بازسازی ساختمان، 3 تا 4 میلیارد تومان هزینه داشته باشد. البته با پیدا شدن آیتم‌های جدیدی چون آب انبار و برخی موضوعات پیش بینی نشده، امکان افزایش این برآورد وجود دارد.
او افزود: نقشه‌های مرمت این ساختمان، زیر نظر ناظر محترم سازمان میراث فرهنگی تهیه و مصوب شده و جلسات هفتگی منظم هماهنگی با نمایندگان سازمان مذکور در محل پروژه برگزار می‌شود تا بافت و شاکله اصلی تاریخی با مشورت و کسب نظرات ایشان، مرمت شده و تغییری نداشته باشد. به طور مثال در دیوارهای پیرامونی محوطه، اگرچه در طی زمان به‌طور کامل تخریب شده‌اند، لیکن با کاوش‌های انجام شده، پی سنگی و قدیمی آن یافت شد که با استناد به تصاویر بجای مانده و دیگر مستندات تاریخی، با کسب نظر ناظرین محترم میراث فرهنگی، دیوارها به شکل اولیه طراحی و در حال بازسازی است.
بازسازی با حضور متخصصین مرمت آثار تاریخی
محمد توحیدی، ناظر مقیم بخش مرمت خانه ظهیرالاسلام نیز در توضیح ویژگی‌های خانه ظهیرالاسلام به خبرنگار هنرآنلاین گفت: این بنا از دو جنبه قابل بررسی است. جنبه نخست شاخص‌های معماری است که به عنوان هویت معماری یک دوره به شمار می‌رود. در این بنا نیز حالت کوشکی ساختمان که دور تا دور آن را حیاط فراگرفته بیانگر دوره زمانی خاص و تاریخی آن است. جنبه دوم منطقه‌ای است که خانه ظهیرالاسلام در آن واقع شده است. همان‌طور که می‌دانید، این منطقه در دوره قاجار و پهلوی اول، منطقه‌ای بسیار خاص بوده و اغلب اعیان نشینان جامعه در آن ساکن بوده‌اند.
او افزود: این خانه در دوره‌ای از زمان، متعلق به ظهیرالاسلام بوده که در سال ۱۲۸۰ هـجری قمری و به فرمان ناصرالدین شاه به عنوان امام جمعه تهران انتخاب و به ظهیر الاسلام ملقب شد. البته روایاتی نیز در خصوص مالکیت سردار تنکابنی، داماد ناصرالدین شاه و از سرداران نظامی آن دوران نیز شنیده شده است. لیکن پس از ایشان، تاجری ثروتمند خانه را خریداری می‌کند. بنابراین خانه ظهیرالاسلام از نظر مالکیت و شاخص‌های معماری در شرایط خاصی قرار داشته که آن را قابل توجه می‌کند و آن را از ابعاد گوناگونی معنوی و معماری ارزشمند می‌سازد.
ناظر مقیم بخش مرمت خانه ظهیرالاسلام درباره نوع معماری این بنا گفت: نمی‌توان گفت که خانه ظهیرالاسلام بنایی مدرن است، اما از آنجایی که ساختمان مربوط به اواخر دوره قاجار است، حالت کوشک دوره قاجار را داراست و بخش‌هایی از فرم گچ‌بری‌های اروپایی آن دوران را نیز می‌توان در آن دید. سقف این خانه به جز قسمت کلاه فرهنگی، مسطح است. ما در آن دوران، شاهد استفاده از خرپای چوبی و ورق‌های فلزی در سازه ساختمان هستیم که این خود یک تحول در روش ساخت آن دوره است. بر اساس شواهد موجود، در دوره‌هایی، نمای این خانه نیز تغییر کرده است و گچ‌بری‌های جدید به آن افزوده شده است.
توحیدی ادامه داد: در تمام دوره‌ها، کاربری خانه ظهیرالاسلام مسکونی بوده است. در این بنا سرسرای میانی و اتاق‌ها در طبقه بالا قرار داشته و مطبخ و انبار در طبقه پایینی بوده است. در این بخش گچ‌بری‌هایی وجود دارند که به شکلی مدرن ساخته شده‌اند و کاری ترکیبی به شمار می‌روند. به این معنا که گچ‌بری‌ها فرم اصیل ایرانی ندارند اما توسط هنرمندان ایرانی اجرا شده است.
او در خصوص مرمت گچ‌بری‌ها گفت: همه گچ‌بری‌ها و تزئینات داخلی ساختمان بر اساس آثار باقیمانده، توسط گروهی با تخصص مرمت آثار تاریخی بازسازی می‌شوند و بخش‌هایی که کاملاً تخریب شده نیز مجدداً ساخته و نصب می‌شوند. البته به نحوی که مخاطب بتواند تفاوت بین آثار اصیل و بازسازی شده را دریابد.
تا پیش از این بازسازی، جلسات متعدد بین سازمان تأمین اجتماعی و شهرداری منطقه 12 در راستای بازسازی و مرمت خانه تاریخی ظهیرالاسلام شکل گرفت که عملاً بی‌نتیجه ماند. این بار اما به نظر می‌رسد که طلسم شکسته و سرانجام خانه زیبای تهران در دست مرمت قرار گرفته است. امیدواریم که این پروژه با برنامه‌ریزی‌های انجام شده، تا پایان سال 97 به بهره‌برداری برسد و ساکنان تهران بتوانند زیبایی این بنا را باز هم در خیابان هدایت به چشم ببینند و لذت ببرند.