سرویس تجسمی هنرآنلاین: شمایل‌نگاری به معنای تصویر کردن چهره‌ای روحانی و متعلق به عالم قدس است که هدف از آن در یک جامعه دینی، اشاعه معنویت و ارائه تصویری از یک انسان فرازمینی است. در ادیان مختلف شمایل‌نگاری محدود به تصویر چهره مقدسین و اولیاء دین است و همه این تصاویر برگرفته از خیال هستند. در طول تاریخ و ادیان مختلف شمایل‌نگاری به عنوان کار هنرمندانه شناخته نمی‌شد، بلکه عملی عبادی بود که توسط افراد مومن و برای عرض ارادت و عشق به محضر بزرگان قدسی انجام می‌شد.
تاریخ شمایل‌نگاری مذهبی در ادیان گوناگون فراز و نشیب‌های زیادی داشته و بارها در مقاطع مختلف با تحریم مواجه بوده است. دلیل اصلی این تحریم‌ها دوری کردن از بت‌پرستی است زیرا گاه پیش آمده که یک شمایل به جای واسطه شدن برای ارتباط با معبود، به صورت تجسمی از معبود درآمده و مورد پرستش قرار گرفت. دین یهود و گوساله سامری نمونه بارز چنین رخدادی است که در مقطعی به منع شمایل‌سازی در دین یهود منجر شد.
اما در دین مسیحیت شمایل‌نگاری از ابتدا دارای وجهی قدسی بود و تا چند قرن شمایل شخصیت‌های مقدس مذهبی مانند حضرت مریم و حضرت مسیح در کلیساها قرار می‌گرفت. با وجود این در نیمه قرن هشتم میلادی "نهضت شمایل شکنی" شکل گرفت زیرا عده‌ای عقیده داشتند که ترسیم "صورت" به معنای تجسد خداوند است. اما این نهضت دیری نپایید و بار دیگر ترسیم شمایل قدیسین مسیحی رواج یافت.
در دین اسلام به دلیل سابقه دیرینه اعراب در بت‌پرستی از همان ابتدا مبارزه با نمادهایی که قابل پرستش بودند آغاز شد و منع شمایل‌نگاری از ابتدا در اسلام وجود داشت. این موضوع تا حدی شدت داشت که ترسیم هیچ موجود زنده‌ای امکان‌پذیر نبود اما رفته رفته تصاویری از موجودات زنده به کتاب‌ها راه یافت و به ویژه در آثار هنرمندان ایرانی صور انسانی از پهلوانان و اسطوره‌ها قابل مشاهده بود. در نهایت نوعی از تصویرسازی شکل گرفت که از شبهات بت‌پرستی به دور بود و هنرمندان مسلمان را به سوی نوعی بیان جدید هنری پیش برد.
شمایل‌نگاری در دوره اسلامی از زمان آل بویه رونق یافت و نمونه‌هایی از آن در کتاب‌های دینی قابل مشاهده است. این روند در دوره قاجار به اوج خود رسید و تعداد زیادی از شمایل ائمه اطهار به تصویر کشیده شد که برای نصب در اماکن مذهبی مانند امامزاده‌ها، حسینیه‌ها و منازل مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
در میان مضامین مختلف شمایل‌نگاری بیشترین توجه به چهره امام علی (ع) صورت گرفته است و علاقه ایرانیان به امام اول شیعیان باعث شد تا تصاویر متعددی از چهره ایشان ثبت شود. شمایل حضرت علی (ع) در دیوارنگاره‌های مختلف دوره قاجار از جمله نقاشی روی گچ، نقاشی پشت شیشه و نقاشی روی کاشی نیز دیده می‌شود.
یک نمونه از این آثار شمایل حضرت علی (ع) است که توسط استاد محمدحسین تفرشی در دوره قاجار به تصویر کشیده شده است. در این اثر شمایل حضرت در میان حواشی تذهیب‌کاری شده قرار دارد که درون آنها بخش‌هایی از آیه‌الکرسی نوشته شده است. این اثر هم اکنون در موزه خصوصی نسخ خطی و آثار فرهنگی دکتر محمد صادق محفوظی نگهداری می‌شود.
در موزه ملک شمایلی از حضرت علی وجود دارد که ایشان را در حالی که ذوالفقار به دست دارند نشان می‌دهد. در این تصویر حسنین (ع) در دو سوی ایشان نشسته و سلمان و قنبر پشت امام ایستاده‌اند. این اثر که توسط میرزا باقر صورتگر در سال 1326 قمری نقاشی شده است در حاشیه خود دارای ابیاتی منسوب به مولوی و به خط نستعلیق است.
شمایل دیگری از حضرت علی (ع) در موزه ملک وجود دارد که ایشان را به همراه امام حسن (ع) و امام حسین (ع) نشان می‌دهد. در این اثر نیز فیگورها در میان تذهیب و خوشنویسی قرار گرفته‌اند.
اما تصویر کردن شمایل امام علی (ع) تنها مختص مسلمانان نیست. هاکوب هوناتانیان، شاعر و نقاش اهل قفقاز که جایگاه مهمی در گرجستان داشت یکی از افرادی است که شمایل آن حضرت را ترسیم کرده است. او در زمان جوانی همراه پدرش دیوارهای برخی از کلیساها را در ارمنستان و تفلیس نقاشی کرد و شاهکارهای او از سال 1840 تا 1850 ایجاد شد. او در اواخر عمر خود به هنر ایرانی علاقه‌مند شد و به ایران آمد تا تجربیات جدیدی به دست آورد. او به قصر ناصرالدین شاه قاجار رفت و پس از مدت کوتاهی عنوان نقاش‌باشی را به دست آورد. هوناتان سال 1881 درگذشت و در کلیسای سنت جورج در تهران دفن شد. سرگئی پاراجانوف در سال 1967 فیلم مستندی دربارۀ این هنرمند ساخته است.
سنت شمایل‌نگاری در ایران به دوره قاجار محدود نشد. جواد حمیدی که از نخستین نقاشان نوگرای ایران و استاد بسیاری از چهره‌های شاخص در میان هنرمندان مدرنیست ایران به شمار می‌آید، یکی از هنرمندانی است که شمایل حضرت علی (ع) را به تصویر کشیده است. در این تصویر که در مجموعه شخصی محمد ساربان‌نژاد نگهداری می‌شود، با حذف هرگونه عنصر تزیینی، امام اول شیعیان با ذوالفقار به دست دیده می‌شود.
یکی از جدیدترین تصاویر چهره امام علی (ع) توسط علی‌اشرف والی نقاشی شده است. اما این نقاشی داستان ویژه‌ای دارد که دانستن آن خالی از لطف نیست. علی‌اشرف والی در سن 13 سالگی رؤیای صادقه‌ای را دید و در خواب با چهره علی بن ابیطالب(ع) مواجه شد. از آن زمان او تصمیم گرفت هنر نقاشی را فرا گیرد تا بتواند آنچه را که در خواب دیده روی بوم پیاده کند. او وارد دانشکده هنرهای زیبا شد و نقاشی را نزد اساتیدی همچون علی‌محمد حیدریان و اسماعیل آشتیانی فرا گرفت و سال‌ها به فعالیت در زمینه نقاشی، نگارگری، تذهیب، صفحه‌آرایی و خوشنویسی پرداخت. والی در سال 1344 تصمیم گرفت هدف خود از فراگیری هنر نقاشی را عملی کند و شروع به خلق تابلویی از چهره امام علی (ع) کرد که به پایان رساندن آن 21 سال طول کشید. او با حساسیت زیاد تلاش کرد تمام آنچه را به خواب دیده بود اجرا کند و سرانجام در سال 65 تابلو به نمایش درآمد.
این اثر که در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود از نظر مراجع و علمای حوزه‌های علمیه، با توجه به مصادیق و مشاهداتی که در مورد چهره حضرت علی(ع) در مکتوبات مذهبی وجود دارد، شبیه‌ترین نقاشی به تمثال مبارک حضرت امیر(ع) شناخته شد.