سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: زهرا طهماسبی شاعر، مترجم و پژوهشگر حوزه ادبیات سال‌هاست در قلمروی ادبیات می‌نویسد. او در وهله‌ی نخست در مقام شاعر، شعرهایی منتشر کرد، در زمینه ادبیات کودکان قلم زد، و به عنوان ژورنالیست ادبی در نشریات مختلف یادداشت و ریویو نوشت. آخرین کتاب منتشر شده از او پژوهشی است در آثار سیمین دانشور که با عنوان کتاب " جزیره نشین سرگردان" در نشر روزگار منتشر شد. اکنون چندی است شاهکار آلفرد ژاری، یعنی "شاه اوبو" در نشر به آذین منتشر شده است. در فاصله‌ی کوتاه گفت و گویی که با زهرا طهماسبی تدارک دیده بودیم این کتاب به چاپ دوم رسید.
اولین اجرای "شاه اوبو" در دسامبر 1896 در پاریس اجرا شد که به خاطر واکنش آشوب‌گرانه تماشاچیان، همان شب اولین اجرا، متوقف شد. این نمایشنامه، سبعانه، غریب و کمیک، به خاطر روشش برای برانداختن و واژگونی هنجارها، قوانین فرهنگی و دیگر قراردادهای اجتماعی، برجسته است. برای کسانی که در آن شب در میان تماشاچیان، شاهد عکس‌العمل مخاطبان بودند، از جمله ویلیام باتلر ییتس، رویدادی به نظر می‌رسید که از اهمیت انقلابی برخوردار است. امروزه چنین به نظر می‌رسد که این نمایش، دریچه‌ای را به آن‌چه در سده بیستم، نوگرایی خوانده شد، باز کرده است. این اثر در دادائیسم، فراواقع‌گرایی و تئاتر ابزورد، پیشرو تلقی می‌شود. امروزه چنین به نظر می‌رسد که این نمایش، دریچه‌ای را به آن‌چه در سده بیستم، نوگرایی خوانده شد، باز کرده است. این اثر در دادائیسم، فراواقع‌گرایی و تئاتر ابسورد، پیشرو تلقی می‌شود.
اکنون گفت و گوی ما با زهرا طهماسبی، مترجم "شاه اوبو" را می‌خوانید:
خانم طهماسبی همچنان که خود شما در پیشگفتار این کتاب نوشته‌اید، گویا "شاه اوبو" پیش از این نیز به فارسی ترجمه شده بود، چرا سراغ متنی رفتید که یک بار ترجمه شده بود؟ به عبارت دیگر اهمیت ترجمه دوباره این اثر را در چه یافتید؟ هر چند به نظر می‌آید نسخه اول نسخه نادری است...
هر چه از اهمیت و ارزش این اثر گفته شود، شاید کم باشد. این اثر در نوع آثار ابزورد، نخستین اثر کم مطرح شده در ایران است. بسیاری از کسانی که در ایران با نمایشنامه های ابزوردیسم آشنا هستند؛ نام آلفرد ژاری را نشنیده اند. با آن که آلفرد ژاری جز پیشگامان و بنیانگذاران این نوع ادبی است. آثار ادبی برای معرفی به دنیای مخاطب، نیاز به دیده شدن دارند . متاسفانه با توجه به مشکلات نشر و تعداد نسخه های چاپ شده از یک اثر، گویای ارزش آن اثر نیست. شاید باز نشر و باز ترجمه بتواند مخاطبان را با اثر آشتی دهد.
اصلا چرا "شاه اوبو" و اثری از آلفرد ژاری... چرا این نویسنده؟ دست کم در ایران نویسنده شناخته شده‌ای نیست.
تاثیرگذاری این نویسنده در تئاتر ابزورد برای من بسیار جالب بود؛ از این رو ابتدا تصمیم گرفتم آن را بخوانم. پس از خواندن اثر و نیافتن ترجمهی فارسی آن تصمیم گرفتم ترجمهاش کنم.
نمایشنامه "شاه اوبو" اثر عجیبی است... با این که مخاطب می‌داند با اثری طنازانه و درون‌مایه‌های ابزورد رو به رو است؛ باز هم دیالوگ‌های نمایشنامه به غایت عجیب است. این خصلت برآمده از چیست؟
رفتارها و خصلت های شخصیت اول، همان شاه اوبو، حکایت از طنز تلخی است که نویسنده سعی داشته با افراط از آن استفاده کند. بی ادبی ها و بی نزاکتی در رفتار شاه اوبو، با قاعده و هدفمند است، که نویسنده برای فضا سازی از آن بهره برده است. حضور این شخصیت و رفتارهایش با هم عهدانش باعث به وجود آوردن طنز تلخ می‌شود که درون‌مایه ابزوردیسم است.
نامانوس بودن دیالوگ‌ها، و گاه بی معنی بودن‌شان کار ترجمه را سخت نمی‌کرد؟ اگر چنین بود بیشتر برای ما توضیح می‌دهید... اینکه دقیقا چه دشواری‌های در برگردان این دیالوگ‌ها پیدا کردید؟
با توجه به سبک و سیاق نویسنده دیالوگ های نامانوس به نظر می رسد. برای فضا سازی و شخصیت پردازی شاه اوبو ، نویسنده نیازمند توضیحات و واژه هایی نامانوس و اختصاصی بوده است. برای نمونه، شاه اوبو به صورت موتیف وار اصطلاح "قسم به شمع سبزم" را در سراسر اثر استفاده می کند.
به نظر می‌آید "شاه اوبو" پذیرای تاویل‌های اجتماعی و سیاسی نیز هست. آیا این نمایشنامه ارجاعات برون ذاتی هم دارد؟ مثلا اشاره یا انتقادهایی به نوع حکومت آن زمان فرانسه؟
آثار ادبی معمولا تاویلی از ادبیات، سیاست، اجتماع و... و حتی جهان هستند. این اثر نیز در نوع خود، از این مهم مستثنی نیست. اگر فقط به ادبیات و جامعه فرانسه بسنده نکنیم بهتر است در این باره بگوییم این اثر ادبی یک اثر جهان شمول است. وقتی تاریخ را بررسی می کنیم پادشاهان و سلاطینی بوده و هستند که به نوعی طریقه اداره کشورشان به همین سبک بوده و هست. کودتا یا توطئه به قدرت رسیدن، نابود کردن عناصر مزاحم، گرفتن مالیات های نامعقول، خوش گذرانی و هوس رانی و ... صفت های مشترکی است، که حکام دوره های گوناگون تاریخی دارا هستند.
آلفرد ژاری در زندگی شخصی‌اش هم همچون نمایشنامه دیوانه‌وارش، دیوانه وار زیسته است؟
اگر واژه دیوانه وار را بهتر معنی کنیم و از آن به عنوان حس شاعرانگی یاد کنیم می توان گفت از همان آغاز حس شاعرانگی در او دیده می‌شد. در طرح هایی که از او به جا مانده معلم و هم کلاسی هایش را به تمسخر گرفته است ، اما با وجود این تمسخر استعداد ذاتی او باعث می شد دیگران به او جذب شوند. وقتی یک انسان معمولی نباشی در ذهن اطرافیان به دیوانگی متهم می شوی. اگر به شرایط موجود تن ندهی، سر خم نکنی و معترض باشی، عنصری ناباب شناخته می شوی. آن گونه که آلفرد بود و تئاتر دوره‌ی خود را به آشوب کشیده بود. از پانزده سالگی تمسخر در رفتارش باعث شد معلم فیزیکش "موسیو هبرت" را در نمایشنامه‌ای تمسخر کند و همین نوشته بعدها موضوع نمایش نامه "شاه اوبو" شد. البته در همان آغاز با نام "لهستانی‌ها" از آن یاد شده است. بعد "محنتهای پریو" را نوشت که همان "اوبوی بی غیرت" است و تا زمانی که زنده بود دست از نوشتن برنداشت. وقتی بیمار سل گرفت به دلیل استفاده بیش از حد الکل و موادمخدر در سی و چهار سالگی نیز درگذشت. لحظه مرگش نیز وقتی دکتر سالتراس از او پرسید چه چیزی بیش تر از همه خوشحالش می کند، پاسخ داد: "یک خلال دندان به من بدهید" و به این شکل زندگی نابغه ادبی خاتمه یافت.
معمولا مهم‌ترین اثر آلفرد ژاری را "شاه اوبو" می‌دانند در صورتی که گویا این اثر از آثار متأخر او نیست. چرا این اثر را شاهکار او می‌دانند؟
آلفرد ژاری یک سه گانه دارد: "شاه اوبو"، "محنتهای پریو یا اوبوی بی غیرت" و "اوبو بر تپه" از نظر کارشناسان ادبیات نمایشی و نمایش دو اثر بعدی به اندازه "شاه اوبو" قدرت ندارند؛ اما شخصیت محوری آن ها هم "پدر اوبو" است و همان اندیشه ها در شکل گرفتن شان نقش دارند. پس خواندنی هستند و در بررسی آثار آلفرد حیاتی به نظر می رسند. هر چند آثار این نابغه به این سه گانه ختم نمی‌شود. رمانی از او به جا مانده است که سبب پیدایش علم "پاتا فیزیک" شده است.
از آلفرد ژاری کار دیگر هم در دست ترجمه دارید؟ قصد دارید باز هم روی این نویسنده و شاعر کار کنید؟
بله. انتشار سه‌گانه‌‍‌ی او از هدف‌های مهم زندگی من است. با توجه به استقبال جامعه‌ی تاتر و ادبیات از این ترجمه، که سبب شد در یک ماه، به چاپ دوم برسد، دلگرمتر شدم. درک درست و استقبال خانم صدقیانی، مدیر انتشارات گل آذین و خانم نام آور کارشناس این نشر سبب شد که متن انگلیسی این آثار را تهیه کنم و در آینده‌ای نزدیک، در نشرگل آذین به چاپ برسانم.
خانم طهماسبی "شاه اوبو" خیلی زود به چاپ دوم رسید. چنین پیش بینی کرده بودید؟ و فکر می‌کنید دلیل این استقبال چه بوده؟
هیچ تردیدی نداشتم که نام آلفرد ژاری و شاهکارش شاه اوبو، مخاطبان خاص؛ یعنی دانشجویان و هنرمندان فعال در تاتر و ادبیات نمایشی را به خود جلب می کند. البته غیر از من خانم صدقیانی، مدیر نشر گل آذین هم معتقد بود که این اثر جای خود را در میان اهل هنر باز مکی کند و خیلی زود شاهد منتشر شدن چاپ های دوم و سوم خواهیم بود. ببرخی از اهالی تاتر، که افتخار آشنایی شان را پیش از انتشار این کتاب نداشتم، با بنده تماس گرفتند و اظهار کردند که ترجمه ی استاد ذوالفقاری را داشته اند؛ اما این ترجمه را هم خریده اند تا مقایسه هایی داشته باشند. بنده معتقدم باز ترجمه ی آثار بزرگ و معتبر این فرصت را به خواننده می دهد که با زوایای مختلف هنری اثر ارتباط بگیرد. کارگردانان فرهیخته هم می توانند بهترین ترجمه را برای اجرا انتخاب کنند.
نسخه چاپ دوم نسبت به چاپ اول اضافات یا حذفیاتی دارد؟
خوشبختانه هیچ گونه حذفی در نسخه ی انتشار دوم نیست. تنها تفاوت آن با متن چاپ اول، این است که پانویس های متعددی را با مشورت و نظرخواهی از اهالی ادبیات و هنر افزوده‌ام. پس از خواندن نسخه چاپ اول، احساس کردیم که شاید برخی از مخاطبان معنی برخی از موتیف‌ها، نام های خاص و عناصر بینامتنی را ندانند. برای رفع ابهام و ارتباط بهتر با متن، توضیحات متعددی را، در پانویس ها ذکر کردم. تفاوت دیگر هم این است که تمام اشتباهات نمونه خوانی را در نسخه تازه برطرف کردم. تلاش بنده و مجموعه نشر گل آذین این بود که در چاپ دوم، نسخه ی بدون اشتباهی را به خوانندگان فرهیخته تقدیم کنیم.
آیا گروه های تئاتر برای اجرای ترجمه شما اقدام کردهاند؟
برای جشنواره تئاتر دانشجویی، آقای محمد مهدی سجادی و خانم ملیکا اصل پور، ترجمه ی من از شاه اوبو را انتخاب کردهاند. با طرح هایی که از این دو کارگردان جوان دیده ام احساس می کنم کاری نو اجرا کنند. بنده موافقت خود را اعلام کرده ام و قرار است به همراه محمد مفتاحی، ویراستار شاه اوبو، مشاورههای لازم را به این دوستان هنرمند ارائه کنیم.
عکس‌ها: امیر مفتاحی