سرویس تجسمی هنرآنلاین: شکل‌گیری اساطیر براساس انعکاس ساخت‌های اجتماعی، پدیده‌های طبیعت و عکس‌العمل‌های روانی انسان بوده است. تقریباً در اساطیر همه‌ی اقوام، عناصر طبیعت به چشم می‌خورد. نظیر آسمان، خورشید، زمین، کوه، درخت و آب که به صورت خدایان ظاهر می‌شوند. روابط خدایان با یکدیگر و با انسان، انعکاسی از روابط اجتماعی عصر شکل‌گیری اساطیر است. اما اسطوره تابعی از مسایل روانی انسان، چه به صورت فردی و چه اجتماعی نیز هست. (وقتی از مسایل روانی بحث می‌شود بیشتر ناظر به بحث‌های یونگ و الگوهای کهن فرهنگی است که او مطرح می‌کند)
ارتباط خدایان باهم و با انسان‌ها، تحت تأثیر ساخت‌های اجتماعی ادوار زندگی ابتدایی انسان است. به عنوان مثال اغلبِ اساطیر اقوام هند و اروپایی معرفِ تقسیمِ وظایفِ خدایان به سه بخش است. وجود این اعتقاد در اساطیر اغلبِ اقوام هند و اروپایی نشان می‌دهد که جامعهی نخستین هند و اروپایی در عصری کهن، پیش از تقسیم شدن به اقوام مختلف طبقاتی بوده است. طبقاتی بودن، به احتمال، در نحوه‌ی حکومت و جامعه هم انعکاس داشته و به نحوی، سه قوه‌ی کمابیش مستقل از هم در کنار هم قرار داشته است. بازتاب این ساختار طبقاتی است که در ساختار جامعهی خدایان هند و اروپایی دیده می‌شود. مثلاً در حالی که خدایان روحانی حکومت می‌کردند، خدایی دیگر، مستقل از روحانیت، در رأس جنگاوران وجود داشت و خدایان دیگر به نام خدایان تولید کننده هم، طبقه‌ی سوم خدایان به شمار می‌آمدند.
اساطیری هم وجود دارد که در آن تمرکز قدرت خدا وجود دارد و تمایلی به یکتاپرستی در آن ها دیده می شود مانند اساطیر بابلی و آشوری. این‌ها جوامعی بودند که در آن قدرت طبقات مختلف در شخص فرمانروا منعکس و متجلی می‌شد. در اساطیر بابلی مردوخ و در اساطیر آشوری آشور خدای متعال بودند، همان‌گونه که خودکامگان فرمانروا بر جامعه تسلط داشتند.
انواع دیگری از اساطیر، بازتاب خواست توده‌های مردمند. این اساطیر مُبلّغ برابری و برادری‌اند، مثل اساطیر مهرپرستان که به نظر می‌رسد از جوامع روستایی و پایین شهری الهام گرفته وطالب جامعهی برابری و برادری‌اند. اسطوره‌ها انعکاس ساختارهای متحول اجتماعی بوده‌اند. حتی خدایانی که با عناصر طبیعت مربوطند، در پی تحولات اجتماعی جای یک دیگر را می‌گیرند. مثلاً در بسیاری از جوامع ابتدایی در حال ورود به مرحله‌ی اقتصاد زراعی و دامپروری، خدای آسمان به عنوان خدای بزرگ، جا را به خدا، یا خدایان فضایی می‌سپارد که از قدرت عمل بیش‌تری در کشاورزی و دامپروری برخوردارند و خود به عنوان خدای پدر، کم کم نفوذ خودش را در جامعه از دست می‌دهد. اما این امکان هم هست که مجموعه‌ای اساطیری در مرحله‌ای از تحولات اجتماعی متبلور شود و قدرت تغییر تحول خود را از دست بدهد یعنی در واقع آن سازگاری خود را از دست بدهد.
اسطوره‌های پیدایش و انقراض نهایی جهان، با توجه به آب و هوای یک منطقه متفاوت‌اند. در منطقه ی سردسیر شمال، چنین گمان می‌رفت که در پی لیسیدن سنگ‌های منجمد، توسط گاو ایزدی به نام اودوملا/ Audumla نخستین انسان‌ها به وجود آمده‌اند. بنا به باور اقوام شمال، جهانِ دیگر دشتی بی‌بر، مه آلود و بی‌شکل بود که ارواح، گرسنه و لرزان در پهنای آن سرگردان بودند. درآب و هوای ملایم یونان، اسطوره‌ی پدید آمدنِ انسان چنین شکل گرفت که یکی از تیتان‌ها1/ Titans به نام پرومته/ Promeheus در گلزاری کنار رودخانه، گِل و لای ورز داد و تندیس‌های انسانی ساخت. سپس آتنا2 که زماین نیت/ Neith ایزد بانوی لیبایی ماه به شمار می‌رفت ـ بدان تندیس‌ها حیات بخشید، و ارواح یونانی به غاری زیرزمینی رهسپار شدند که خورشید بدان جا نمی‌تابید و گلی نمی‌رویید. این جهان‌های زیرزمینی، برای رعیت‌ها و مردمان عادی مقدر شده بود و بهره‌ی اشرف عالی مقام، تالارهای سرسبزِ‌آسمانی شمال و کشتزاران الیزی/ Elysion یونان بود. [1؛ 7]
انسان‌های بدوی به اسطوره‌های کهن خویش طرحی نو می‌افکندند تا آن‌ها را با تغییراتی که به واسطه‌ی انقلاب‌ها یا تاخت و تازها حاصل می‌شد، هماهنگ کنند و در نتیجه، خشونت خویش را محترمانه پنهان می‌ساختند.
یکی از نمونه‌های تاریخی که نشان می‌دهد چگونه اسطوره‌ها با گسترشِ فرهنگ، تحول می‌یابند، چنین است: در قبیله‌ی آکان/ Akan واقع در غنا، نظام اصلی اجتماعی بر اقتدار شماری از ملکه‌ها استوار بود که هریک صاحب سه طایفه یا بیشتر بود. هر ملکه ـ مادر به اتفاقِ مهستان زنان فرمانروایی می‌کرد؛ اصل و نسب و توارث از آنِ زنان بود و هر طایفه‌ای جانور ـ ایزد خود را داشت. آکانها معتقد بودند که جهان، زاده‌ی ایزد بانوی قدرتمند ماه با نام ناکام/ Nagame است و همو بود که به آدمیان در هنگام زاده شدن به واسطه‌ی پرتاب پرتو ماه روح بخشید. در اعصار گذشته، شاید در آغاز سده‌های میانه، صحرانشینان پدر سالار سودان آکانها را واداشتند که آفریننده‌ای مذکر، آسمان ایزدی به نام اُدُمانکوما/ Odomankoma را بپذیرند؛ اما نتوانستند مشیت و اقتدار ناگام را از میان برند. پس میانشان سازشی پدید آمد و به اسطوره‌ای قایل شدند که بنابراین، اُدُمانکوما جهان را با پتک و قلم از ماده‌ی ساکن پدید آورد و ناگام بدان حیات بخشید. این مهاجمان سودانی همچنین نیروهای هفت‌گانه‌ی سیارات را که فرمانروای هفته بودند، می‌پرستیدند. این باور خاستگاهی بابلی داشت (و از طریق یونان و روم تا شمال اروپا گسترش یافت؛ به همین سبب، نام ایزدان شرک توئیستو/ Tuisto، وُدن Woden، ثور/ Thor و فریگ/ Frigg هنوز در نام روزهای هفته: سه‌شنبه/Tuesday ، چهارشنبه/Wednesday پنج‌شنبه/ Thursday و جمعه/ Friday بازمانده است) این آیین فوق‌العاده برای آکانها هفت ایزد جدید به وجود آورده و اسطوره‌ی سازش یافته‌ای در پی داشت که هم ایزدان طایفه و هم هفت ایزد جدید را دو جنسی کرد. تا پایان سده‌ی چهارده مسیحی، در پی انقلاب اجتماعی، اُدُمانکوما فرمانروا بود، قلمرو ملکه هنوز در اقتدار ملکه بود. پادشاه نه تنها همسر وی و نماینده‌ی ذکور ملکه مادرِ مقتدر به شمار می‌رفت و عنوانِ فرزندِ ماه را داشت. او هر سال می‌مُرد و به گونه‌ی خدای کهترِ باروری زنده می‌شد. اما با پیوستنِ تدریجی قلمروهای کوچک ملکه‌ها به ایالت ـ شهرها و پیوستن ایالت ـ شهرها به یک ملّت پرجمعیت و ثروتمند، شهریارِ مقتدر یا پادشاه ایالت شهر تشویق می‌شد که وام‌گیری آداب و رسوم بیگانه را بپذیرد. او خود را هم فرزند خورشید و هم فرزند ماه می‌خواند و اقتداری نامحدود را در سر می‌پروراند. خورشیدـ که بنا به اسطوره‌های پیشین هر سپیده‌دم از ناگام زاده می‌شد ـ اکنون همچون ایزدی جاودانی، مستقل از خویشکاری حیات بخشی ماه پرستیده می‌شد. هنگامی که آکانها اصل پدرسالاری را پذیرفتند، اسطوره های نوین پدیدار شدند و خورشیدپرستی رواج یافت؛ کم‌کم جانشینی را از طریق پدر، و مادران دیگر رؤسای روحانی خاندان به شمار نیامدند.
این نمونه‌ی تاریخی بر کل اساطیر پیچیده‌ی مصر نیز صدق می‌کند. مصر ظاهراً از قلمروهای کوچک مادر سالار تحت فرمانروایی ملکه های ماه، به گونه‌ی سلطنت خورشیدی فراعنه‌ی پدر سالار تحول یافت.
در همین رابطه می‌توان به اسطوره‌های هندی نیز اشاره داشت: اسطوره‌های هندی بس پیچیده‌اند و رهایی سترگِ مادی و ریاضتهای سخت و تصوراتِ خیال‌انگیزِ جهانِ ارواح را باز می‌نمایانند با وجودِ این، عناصر مشترکی را میان این اساطیرو اساطیر اروپایی می‌توان یافت؛ زیرا مهاجمان آریایی در هزاره‌ی دوم پیش از مسیح، نظام دینی هر دو قاره را دگرگون کردند.؟
اسطوره‌ها افسونگرانند و به آسانی باعث سوتعبیر می‌شوند. خوانندگان اسطوره ممکن است به تصویر ملکه مایا و رویای پیش از زایش بودا که با جامعهی مُبدّل خویش همچون فیل بچه‌ای سپید و فریبنده فرود می‌آید، بخندند چون بودا به گونه‌ای به نظر می‌رسد که گویی می خواهد ملکه مایا را خُرد و خمیر سازد در حالی که «بی‌درنگ کُلِ طبیعت شادی کند، درختان شکوفا گردند. و آلات موسیقی نغمه سردهند» در کشورهای انگلیسی زبان، «فیل سپید» نه تنها چیزی بی‌فایده است و طرفداری ندارد، بلکه به دست آوردن آن نیز گران تمام می‌شود. پس، تصویر مذکور در این کشورها ممکن است باعث سوء تعبیر شود، بدین گونه که بریشانی شدید ملکه را در چشم‌اندازِ زایش فرزند می‌نمایاند. با این حال، در هند، فیل نمادِ شهریاری است ـ ایندره ایزد بزرگ، بر فیلی سوار است ـ و پیلان سپید (که در واقع سپید مو نیستند، بلکه پیلانی هستند که از نوعی بیماری پوستی رنج می‌برند) ویژه‌ی خورشیداند، چنان که نزد یونانیان باستان، اسبان سپید و در نزد کاهنان بریتانیایی ورزاهای سپید اینگونه بودند. از این گذشته، فیل نمادِ هوش نیز بود و نویسندگانِ هندی به طور سنتی گنشا/ Genesha، ایزدفیل، را به عنوانِ پشتیبان خود می ستایند و چنین پندارند که همو راوی حماسه‌ی مهاباراته بوده است.
پی‌نوشت‌ها
[1]. نام عمومی شش فرزند ذکور اورانوس و گایا، از دودمانِ نخستین خدایان و جوان‌تر از همه‌ی کرونوس بود که خدایان المپی از او به وجود آمدند.
2. فرزند یکی از تیتان‌ها او را آفریدگارِ انسان‌های نخستین دانسته‌اند او آتش را از کوره‌ی هفائیستوس ربود و به همین سبب توسط زئوس مجازات شد.
منابع:
□ قرآن کریم
□ انجیل
□ اوستا
□ تورات
1. فرهنگ اساطیر آشور و بابل/ ف. ژیران و.../ ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور (تهران، فکر روز، چاپ اول 1375)
2. اسطوره‌های خاوردور/ دونارو زبزگ/ مجتبی عبدالله نژاد (مشهد: ترانه، چاپ اول، 1375)
3. اسطوره امروز/ رولان بارت/ شیرین دخت دقیقان (تهران: نشر مرکز، چاپ اول، 1375)
4. شناخت اساطیر ایران/ جان هینلر/ ژاله آموزگار ـ احمد تفضل (بابل ـ تهران: کتاب سرای بابل، نشر چشمه، چاپ اول 1368)
5. زمینه‌ی فرهنگ و تمدن ایران (نگاهی به عصر اساطیر)/ علیقلی محمودی بختیاری (تهران: انتشارات مدرسه عالی بازرگانی، 1353)
6. آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی/ سوزان گویری (تهران: انتشارات جمال الحق، چاپ اول 1372)
7. جستاری چند در فرهنگ ایران/ مهرداد بهار (تهران: فکر روز، چاپ اول 1372)
8. بت‌های ذهنی و خاطره‌ی ازلی/ داریوش شایگان (تهران: امیرکبیر، چاپ دوم 1371)
9. ادمان آسیایی/ بهار (تهران: نشر چشمه، چاپ اول 1375)
10. اسطوره آفرینش در آیین مانی/ ابوالقاسم اسماعیلی‌پور (تهران: فکر روز، چاپ اول 1375)
11. اسطوره‌های آزتکی و مایایی/ کارل توپ/ عباس فجر (تهران: مرکز، چاپ اول، 1375)
12. اسطوره‌های بین‌النهرین/ هنرینا ملک کال/ عباس فجر (تهران، مرکز، چاپ اول 1373)
13. اساطیر ژاپن/ ژولیت پیگوت/ باجلان فرخی (تهران: اساطیر،چاپ اول، 1373)
14. اساطیر چین/ آنتونی کریستی/ باجلان فرخی (تهران: اساطیر، چاپ اول 1373)
15. اساطیر هند/ ورونیک ایونس/ باجلان فرخی (تهران: اساطیر، چاپ اول 1373)
16. دین و اسطوره در امریکای وسطا (پیش از کلمب)، مهران کندری (تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372)
17. افسانه‌های آسیایی، گوبیتو (تهران: ابن سینا، 1333)
18. اساطیر خاورمیانه/ ساموئل هنری هوک/ علی اصغر بهرامی، فرنگیس مزداپور (تهران: روشنگران، بی‌تا)
19. اسطوره زال/ محمد مختاری (تهران: آگه، چاپ اول 1369)
20. اساطیر اسکاندیناوی/ بهمن کلانتری و علیرضا نظیف (بی‌جا، ناشر: مؤلفان: 1372)
21. ضحاکیان، فریدونیان و محومیان/ جواد جوادی، (ناشر: مؤلف/ 1375)
22. اسطوره‌های ایرانی/ وستا سرخوش کرتیس/ عباس فجر (تهران: مرکز چاپ اول 1373)
23. بندهش/ فربغ دادگی/ مهرداد بهار (تهران، توس، چاپ اول، 1369)
24. زمینه فرهنگ و تمدن ایران (عصر اساطیر) علیقُلی محمودی بختیاری (تهران، مدرسه عالی بازرگانی، 1353)
25. چشم اندازهای اسطوره/ میرچا الیاده/ جلال ستاری (تهران، توس، 1362)
26. آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی/ سوزان گویری (تهران: جمال الحق، چاپ اول 1372)
27. آفرینش در ادیان/ مهشید میرفخرایی (تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، 1366)
28. افسانه دولت (ارنست کاسیرر/ نجف دریابندری (تهران: خوارزمی، چاپ اول، 1362)
29. بنیان‌های اجتماعی دین/ یوسف فضایی (تهران، چاپار، چاپ اول، 1356)
30. آیین‌ها و نمادهای آشناسازی/ میرچا الیاده/ نصر الله زنگویی (تهران: آگه، 1368)
31. زبان رمزی افسانه‌ها/ م. لوفلر ـ دلاشو/ جلال ستاری، (تهران: توس، چاپ اول 1364)
32. زمینه جامعه‌شناسی/ امیرحسین آریان پور (تهران:کتاب‌های جیبی، نشر دهم/ 1356)
33. تاریخ اندیشه اجتماعی/ بارنز و بکر/ جواد یوسفیان (تهران: کتاب‌های جیبی، چاپ اول 1354)
34. افسانه‌های آفرینش آفریقا/ پولی بابر/ ژ. آ. صدیقی (تهران: عطایی، 1354)
35. تاریخ جامع ادیان/ جان ناس/ علی اصغر حکمت (تهران: پیروز، 1344)
36. تاریخ تمدن/ ویل دورانت/ ترجمه‌ی: گروه مترجمان (تهران: فرانکلین، 1344)
37. توم و تابو/ زیگموند فروید/ محمد علی خنجی (تهران: طهوری 1349)
38. ساختار و تأویل متن/ بابک احمدی (تهران: مرکز/ چاپ اول 1370)
39. زندگی در دنیای متن/ پل ریکور/ بابک احمدی (تهران: مرکز 1374)
40 لوی استروس/ ادمنولیج/ حمید عنایت (تهران: خوارزمی، بی‌تا)
41.؟ در اساطیر ایران/ مهرداد بهار (تهران : توس 1362)
42. ادیان و مکتب‌های فلسفی هند/ داریوش شایگان (تهران: 1356)
43. حماسه سرایی در ایران/ ذبیح الله صفا (تهران: امیرکبیر/ چاپ سوم 1362)
44. فرهنگ اساطیر یونان و روم/ پیر گریمال/ احمد بهمنش (تهران: چاپ دوم 1356) (2 جلد)
45. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار/ آرتور کریستن سن/ ژاله آموزگار و احمد تفضلی (1363-1361)
46. تفسیر المیزان/ علامه طباطبایی (تهران: کانون انتشارات محمدی، 1366) (ج 30-29)
47. گام‌ها و آرمان‌ها/ مصطفی رحیمی (تهران: نشر گفتار، 1368)
48. دایره المعارف مصاحب/ جلد اول (ذیل کلمه اساطیر)
49. فرویدیسم/ ا. ح. آریان پور (تهران: جیبی، 1357)
50. رمز و مثل در روان‌کاوی/ جلال ستاری (تهران: توس)
51. روان‌شناسی کمال/ الگوهای شخصیت سالم/ دوان شولتی/ گیتی خوشدل (تهران : نشر نو 1367)
52. تراژدی قدرت در شاهنامه/ مصطفی رحیمی
53. تاریخ تمدن/ علی شریعتی/ تهران: مرکز نشر آثار، (1371)
54. ادبیات چیست؟ ژان پل سارتر/ ابوالحسن نجفی و مصطفی رحیمی (تهران: مروارید)
55. عالمی و آدمی از نو (مقاله) فخرالدین عظیمی/ مجله‌ی نگاه نو (شماره‌ی 9/ مرداد و شهریور (1371)
56. فرم و اندیشه اسطوره‌ای/ یدالله موقن/ مجله‌ای آینه اندیشه (شماره‌ی 3و 2 و 1) تیر، مرداد، شهریور (1371)
57. اساطیر یونان / راجر لنسلین گرین/ عباس آقاجانی (تهران: سروش، چاپ سوم، 1370)
58. افریقا افسانه‌های آفرینش/ بولی بایر/ ژ. آ. صدیقی (تهران: عطایی / 1354)
60. اسطوره، رؤیا، راز، میرچا الیاده/ رؤیا مفخم (تهران: فکر روز، 1354)
61. اسطوره‌های بین‌النهرین/ هزینا مگال/ عباس فجر (تهران: مرکز 1373)
62. زبان و اسطوره/ ارنست کاسیرر/ محسن ثلاثی (تهران: نشر نقره 1367)
63. توتم و تابو/ زیگموند فروید/ محمد علی خنجی (تهران: آسیا، بی‌تا)
64. برگزیده‌ای از قصص الانبیاء/ ابوالسحق ابراهیم بن منصور بن خلف نیشابوری/ به کوشش کاوه گوهرین (تهران: امیرکبیر 1369)