سرویس معماری هنرآنلاین: پرونده‌ای که سرویس معماری خبرگزاری هنر برای معماری مساجد گشوده هر روز با واکنش‌های مختلفی از سوی کاربران مواجه می‌شود. در آخرین این واکنش‌ها، بحث و نظر درباره مسجدی که با رویکردی کاملا مدرنیستی ساخته شده به اولویت اظهارات کاربران بدل شد و این سوال به وجود آمد که معماری مسجد از نگاه مفهومی باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد.

سیدمحمد بهشتی که این روزها به عنوان رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی معرفی شده است در گفت‌وگوی اختصاصی با هنر آنلاین به بررسی وجوه مفهومی معماری مسجد پرداخته چرا که خود مولف یکی از مهمترین کتاب‌ها در این زمینه است. او در این گفت‌وگو به نکاتی اشاره کرده که شاید تا به حال کمتر مورد توجه قرار گرفته و شاید به همین دلیل است که معماری مساجد ما تا این میزان مورد غفلت قرار گرفته است:

ارزیابی شما از معماری مساجدی که امروز در حال ساخت هستند چیست؟ آیا می توان روند فعلی ساخت و طراحی مساجد در کشور را همسو با پیشینه آن دانست؟

در طول این چهارده قرن معماری اسلامی، از جمله بناهای مهمی که ساخته شد و معمولا در هر شهر یا روستایی به عنوان جدی‌ترین فعالیت معمارانه و طراحی مورد توجه قرار می‌گرفت، مسجدها بودند. در طول این قرون، به جز در قرن اخیر، مسجد از یک کاربری مشخص و مداومی برخوردار بوده و آن برگزاری نماز به عنوان مهمترین عمل یک مسلمان بوده است. اما مکان‌ها و بناهای مختلفی در سرزمین اسلامی ساخته شده که متاثر از تحولات اجتماعی، به مرور دچار تحول شدند. اگر بنای مسجد را با خانه مقایسه کنیم، می‌بینیم که وضعیت و سبک زندگی ما در دوره سلجوقی به گونه‌ای بود و امروز به گونه‌ای و این تحولات روی سبک و معماری خانه تاثیر گذاشته است؛ اما آن زندگی که در مسجد وجود داشته در طول این قرون تغییری نکرده و هیچ کدام از این تغییرات باعث نشده که کاربری دیگری جای مسجد را بگیرد، بنابراین نگاهی به قرن‌ها حضور اسلام نشان می‌دهد که همچنان مهمترین ماموریت مسجد، برپایی نماز بوده است. با این همه وقتی به دوره معاصر می‌نگریم، شاهد تحول در تلقی نسبت به ماموریت مسجد هستیم. در قدیم مسجد صرفا بنایی برای برپایی نماز بود و در کنار آن ماموریت‌های فرعی دیگری هم داشته مثل مکانی برای اجتماع مسلمین. در دوره جدید، مسجد ماموریت جدیدی پیدا می کند و حتی اجتماع مسلمین نسبت به برپایی نماز در اولویت قرار می‌گیرد. یعنی ما رفته رفته شاهد مساجدی هستیم که بیشتر یک سالن اجتماع هستند؛ مثلا مسجد الجواد در میدان هفت تیر. اگر به سراغ مساجدی که جدید ساخته شده‌اند بروید، این مساجد بیشتر از آن که برای نمازخواندن ساخته شده باشند، مکان‌هایی هستند که جنبه اجتماعی و فرهنگی دارند، خصوصا در روزهای بعد از انقلاب که همزمان با پررنگ شدن نقش اجتماعی مساجد، این بناها به محلی برای کتابخانه، جمع‌آوری کمک برای جبهه و جنگ و ... بدل شد و عملا ماموریت اصلی مسجد کمرنگ شد. بنابراین برخی از مساجد امروز شاید دیگر حتی جایی برای نماز خواندن نداشته باشند چرا که عموم این مساجد حول محور کاربری‌های متفاوتی ساخته می‌شوند که در کنار این کاربری‌ها، نمازخانه‌ای هم برای نمازگزاردن مسلمانان ساخته شده است.

بنابراین شما معتقدید که با تغییر در کاربری مساجد، در حوزه معماری و طراحی آن‌ها نیز شاهد تغییراتی هستیم؟

طبیعی است که این تغییرات در ماموریت اصلی مسجد، روی معماری آن هم تاثیر گذاشته باشد. در این میان بخشی که تداوم پیدا می‌کند یا می‌خواهند تداوم پیدا کند، عناصر تزئینی هستند؛ مثل کاشی‌کاری، ساخت گنبد و مناره. اما وقتی به دهه‌های اخیر می‌رسیم، شاهد آن هستیم که دیگر حتی همین عناصر هم زیبایی ندارند و باسمه‌ای هستند. مثلا با وجود آن که در سنت معماری ما هیچ وقت گنبد طلایی وجود نداشته، مساجدی با این نوع گنبد در شهرهای مختلف ساخته می‌شوند. با این حساب می‌شود گفت که مسجدسازی تا حدودی دچار اغتشاش معنایی شده و ما امروز در ساخت مساجد زشت موفق شده‌ایم. نگاه به صد سال پیش نشان می دهد که در روزگاری نه چندان دور، مسجد بهترین و زیباترین فضای معمارانه کشور بوده تا جایی که تاریخ ایران، کارنامه بسیار خوبی در زمینه طراحی و معماری مساجد دارد چرا که بهترین امکانات، بهترین نقشه‌ها و بهترین استادکاران در خدمت ساخت مسجد بوده اند. بنابراین می شود گفت که کارنامه ما در ساخت مسجد چندان خوب نیست اما آن چه که در شرایط فعلی پیش رو داریم، رسیدن به تولید انبوه مسجد است به طوری که برای هر منظور و هر موقعیتی مسجد تولید می‌شود. این منظورها اگر چه خیلی وقت‌ها گفته می‌شود قرب‌الله است اما انگار خیلی هم این طور نیست.

گفتید برای هر منظور؟ این اهداف می‌توانند اجتماعی و حتی اقتصادی باشند؟

حتی گاه شاهدیم که برای مخالفت با یک حرکت خاص، مسجد ساخته می‌شود. در برخی مساجد شاهدیم که برای اظهار وجود ساخته شده‌اند. شاید بشود گفت که امروز ساخت مسجد ابزاری شده است برای مقاصد دیگر غیر از آن منظوری که مسجد برای آن پیش‌بینی شده است. این موضوع به حدی جدی است که در ساخت مسجد تا حدودی دچار خلط مبحث شده‌ایم.

اما به دور از این مسئله، بسیاری از مساجدی که امروز شاهد آن هستیم، مساجدی هستند که حتی ساده‌ترین اصول فن معماری را رعایت نکرده‌اند.

واقعیت این است که در بسیاری از مساجد امروز، معمار به مثابه طراح وجود ندارد. حتی دیده می‌شود که مهندسان عمران مسجد می‌سازند در حالی که کار آن ها معماری و مهمتر، معماری مسجد نیست. اگر نگاه کنید می‌بینید که در کنار جاده‌های کشور یک سری مسجد تیپ ساخته شده است این در حالی است که ما یک تجربه تاریخی در زمینه ساخت مسجد داریم و روش بیان و سبک طراحی مسجد در کشورمان آن قدر خاص است که بهترین مسجدهای جهان اسلام را ساخته‌ایم. با چنین گذشته‌ای اتفاق‌هایی که دارد می‌افتد جالب نیست.

در روزگاری نه چندان دور، مسجد به عنوان نماد هویتی و قدرت حاکمیت مطرح می‌شد، امروز آیا کلیت حاکمیتی کشور در بخش‌های مختلف، از وضعیت مسجد سازی و طراحی مساجد راضی است؟

از نظر بزرگان کشور، از نظر هدایت‌کنندگان کشور، فکر نمی‌کنم که وضعیت فعلی مسجدسازی راضی‌کننده باشد. شاید برای همین است که در چند سال گذشته، تمنای معماری اسلامی از زبان بزرگان کشور شنیده می‌شود که این سخن در جوف خودش، این معنا را می‌دهد که آن چه امروز ساخته می‌شود معماری اسلامی نیست و سعی می‌کنند از این طریق به شرایط فعلی طراحی و ساخت مسجد اعتراض کنند.

شما فکر می‌کنید که طراحی مسجد امروز هم مانند قرون گذشته باید متکی به پیش انگاره‌های ما از معماری مسجد باشد؟ به عبارت دیگر فکر می‌کنید هنوز باید مسجد را با زبان قدیم معماری بیان کرد یا نیازمند نگاه‌های تازه و مدرن در این زمینه هستیم؟

مسلما معماری مسجد باید متکی به همان سابقه باشد، اما کیفیت آن مهم است.

یعنی همان تصویر پیش شرط مخاطب از مسجد با بنایی که گنبد و مناره دارد؟ به نظر می‌رسد که این نوع نگاه آنقدر تکراری شده که معماران برای خروج از آن دست به دامن طرح‌های دیگر می‌شوند.

همه کار می‌شود کرد، حتی دیده‌ام که سوله ساخته‌اند و اسمش را گذاشته‌اند مسجد! (خنده) اگر می‌خواهیم کار درستی بکنیم، از یاد نبریم که جوانه یک گیاه، باید روی تنه و ساقه و ریشه آن باشد و همه آن چه که در معماری ما ساخته می‌شود باید متکی به آن چه باشد که ما به عنوان سرمایه از گذشته داریم. بحث من تکرار آن چه در گذشته صورت گرفته نیست، مگر معماران قرون قبل، اهل تکرار بوده‌اند؟ مگر معماری دوره سلجوقی، معماری دوره ایلخانی را تکرار کرده است؟ مگر در دوره صفوی معماری دوره قبل خود را تکرار کرده‌اند؟ یک مسجد تکراری در میان این همه مسجد نمی‌بینید. مسجد شیخ لطف‌الله یک مسجد تکراری نیست. مسجد امام (ره) در تهران یک مسجد تکراری نیست اما همه آن‌ها جوانه ای هستند روی ساقه و تنه و ریشه معماری این سرزمین. امروز هم قاعدتا باید همین کار را کرد. ما از مریخ که نیامده‌ایم، اهل همین مملکت هستیم و اهل همین سرزمین هستیم و اتفاقا باید به تجربه تاریخی‌مان اتکا کنیم. چطور است که صرف نظر کردن از تاریخ فقط در ساخت و طراحی مسجد مطرح می‌شود و مثلا در کاشت گندم مطرح نیست؟ ما هنوز کشت گندم می‌کنیم، گندمی که هزاران سال است اهلی شده. وقتی که درخت تناوری مثل معماری ایرانی داریم، صرف نظر کردن از آن در واقع مثل جهالت است. اما این به این معنی نیست که گذشته تکرار شود.

در این میان نقش بیان‌ها و نگاه‌های نو و مدرن چه می‌شود؟

وقتی صحبت از مدرن می‌کنیم دو معنی دارد؛ مدرن به معنی نو، یعنی یک حرف تازه. می‌شود حرف نو را با اتکا به الفبای تاریخی زد و این یک قدم مثبت است. درخت تناوری که هفتاد سال عمر دارد، هر سال جوانه تازه می‌زند و برگ تازه می‌دهد. به این معنی نوگرایی حرف بسیار پسندیده‌ای است. اما وقتی که ما از مدرنیزم به عنوان یک تفکر فلسفی غربی صحبیت می‌کنیم، اصولا منافات دارد با تفکری که ما از معماری داریم. ما نمی‌توانیم کفر بورزیم و بعد ادعای ایمان بکنیم. این دو نوع نگاه باید تفکیک شود. ما باید حرف نو بزنیم، کپی‌برداری نکنیم، از بزک اسلامی پرهیز کنیم و نسبت‌مان با گذشته، نسبت جوهری باشد اما نمی‌توان از ورود نگاه مدرنیستی به این موضوع دفاع کرد.

می توانید یک نمونه از مسجد مثال بزنید که در ساخت آن حداقل این استانداردها رعایت شده؟ یعنی هم نگاهی نو داشته و هم متکی بر سرمایه گذشته ما بوده است؟

به طور کلی در معماری تلاش‌هایی داشته‌ایم که حرف تازه‌ای متکی بر بنیادهای تفکری سرزمین‌مان بزنیم؛ نمونه‌اش مدرسه مدیریت جامع‌الصادق که معماری جدیدی است متکی بر سنت‌ها. حتی مسجدی هم که در دانشگاه شریف ساخته شد تلاش کرد پاسخی باشد به سوال‌های امروز اما متکی بر داشته‌های فرهنگی کشور. ولی متاسفانه این تک‌بناها یک جریان ایجاد نکرده‌اند. باید پذیرفت که در این حوزه 35 سال غفلت شده و شروع به کار در آن نیازمند ایجاد محتوای علمی و عملی است. باید موضوع معماری مساجد به بحث گذاشته شود و در این زمینه، محتوای علمی فراوانی تولید شود. گفت‌و‌گو شود، با مردم، با معماران با مسئولان. باید حساسیت‌ها دوباره به وجود بیاید و من فکر می‌کنم که این حساسیت‌ها همین حالا در شرف اتفاق افتادن هستند، همین که شما اینجا نشسته‌اید و من دارم درباره معماری مساجد با شما حرف می‌زنم.

انتهای پیام/