سرویس فرهنگ و ادبیات هنر آنلاین: نهج‌البلاغه گزیده‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه امام اول شیعیان، علی ابن ابی‌طالب (ع) است که شخصی به نام سید رضی در قرن چهارم هجری قمری براساس ذوق ادبی شخصی خود فراهم آورده است. ترجمه‌های متعددی از این کتاب به فارسی در دسترس است که از آن میان می‌توان به ترجمه‌های سید جعفر شهیدی، علی نقی فیض‌الاسلام، جواد فاضل، محمد تقی جعفری و ... اشاره کرد. اما ن‍ه‍ج ال‍ب‍لاغ‍ه م‍ن‍ظوم (خ‍طب‍ه‌ه‍ا) به‌اهتمام علی توکلی گنابادی مهمترین اثر منظوم فارسی بر اساس نهج البلاغه است.

اینک نگاهی به 30 گفته از نهج البلاغه:

1ـ توحید آن است که خدا را در وهم و اندیشه نیاورى (خداوند منزه از تجسم در وهم و خیال است) و عدل آن است که او را متهم نسازى (از اعمال ناشایست او را مبرا بدانى) .

2ـ البته براى خداى تعالى در هر نعمتى حقى است (که باید در برابر آن سپاسگزارى کرد) پس هر که آن (شکر نعمت) را بجا آورد خداوند آن نعمت را بر او زیاد گرداند و کسى که در این مورد کوتاهى کند خداوند نعمتش را در خطر زوال اندازد.

3ـ هر گاه بر دشمنت ظفر یافتى بشکرانه (نعمت) پیروزى از او در گذر.

4ـ بیچاره و ستمدیده‏اى را به فریاد رسیدن و از شخص اندوهگین غم و اندوه را زدودن از جمله کفارات گناهان بزرگ محسوب مى‏‌شود.

5ـ اى فرزند آدم زمانى که دیدى پروردگار پاکت نعمت‌هاى خود را پشت سر هم به‌ تو می‌بخشد و تو (به‌جاى سپاسگزارى) او را معصیت و نافرمانى می‌کنى پس از (عذاب و عقوبت) او بترس (زیرا این آمدن نعمت پشت سر هم موجب گناه بیشتر و در نتیجه باعث زیادى عذاب و شکنجه خواهد بود) .

6ـ زمانی‌که تو (در اثر گذشتن ایام عمر) پشت به‌ دنیا کرده (و رو به طرف مرگ نهاده‏اى) و مرگ (هم به سوى) تو رو می‌آورد پس چه زود (میان تو و مرگ) ملاقات خواهد بود.

7ـ برترین زهد، پنهان داشتن آن (از انظار مردم) است.

8ـ شریف‌ترین توانگرى و بى‌نیازى رها کردن آرزوها است.

9ـ از دوستى احمق بر حذر باش زیرا که او می‌خواهد بتو سودى رساند (ولى به علت بی خردى) زیان می‌رساند و از دوستى بخیل دورى کن (که اگر از او چیزى بخواهى) خود را از تو نیازمندتر نشان می‌دهد و از دوستى بدکار سخت بپرهیز که ترا به بهاى ناچیزى می‌فروشد و از دوستى دروغگو دورى گزین که او مانند سراب است (ترا می‌فریبد) دور را به تو نزدیک و نزدیک را از تو دور گرداند.

10ـ زبان خردمند پشت قلب او است و قلب احمق پشت زبان او.

11ـ گناه و عمل بدى (که از تو سر زند و) ترا اندوهگین کند در نزد خدا بهتر از کردار نیکى است که ترا بعجب و خودبینى وا دارد.

12ـ پیروزى یافتن (در کارها) به احتیاط و دور اندیشى است و حزم و احتیاط به کار انداختن نیروى فکر و اندیشه است و رأى و اندیشه به محکم نگاهداشتن اسرار است.

13ـ بترسید از صولت و سطوت کریم هنگامی که گرسنه شود و از حمله و سلطه لئیم موقعی که سیر شود.

14ـ هر که به کیفر رسانیدن (دشمن یا خطا کار) تواناتر باشد به عفو و بخشیدن او سزاوارتر است.

15ـ هیچ بى نیازى مانند عقل و هیچ فقرى مانند جهل و هیچ میراثى همچون ادب و هیچ پشتیبانى مانند مشورت نیست.

16ـ مردم دنیا مانند کاروانیانى هستند که آنها را در حال خواب سیر می‌دهند (و موقعی که مرگشان فرا رسید و به زندگى آنها خاتمه داد از خواب بیدار مى‌‏شوند و این بیدارى به حال آنان سودى ندهد) .

17ـ پاکدامنى زینت تهیدستى و سپاسگزارى زیور توانگرى است.

18ـ هر گاه عقل (آدمى) کمال یابد سخنش نقصان پذیرد (پر حرفى دلیل بی خردى است) .

19ـ هر نفسى که انسان می‌کشد یک قدم به سوى مرگش برمی‌دارد.

20ـ هر که آنچه را که میان او و خدا است (به وسیله تقوى) اصلاح کند خداوند آنچه را که میان او و مردم است به صلاح آورد و کسی که کار آخرتش را اصلاح کند خداوند براى او کار دنیایش را درست کند و هر که را از خویشتن براى خود پند دهنده‏اى باشد از جانب خدا براى او محافظى خواهد بود.

21- خداوند را فرشته‌‏اى است که هر روز فریاد می‌زند (اى مردم) زاد و ولد کنید براى مردن و جمع کنید براى فانى شدن و بنا کنید براى خراب شدن.

22- هر که خود را در محل‏ه‌اى مورد تهمت قرار دهد نباید کسى را که نسبت به وى بدگمان شده است سرزنش کند.

23ـ هر که خود رأى باشد به هلاکت افتد و کسى که با مردان مشورت کند در عقل‌هاى آنها شرکت جوید .

24ـ ترک گناه از طلب توبه آسان ‍‌‌تر است.

25ـ هر ظرفى به وسیله آنچه در آن نهند تنگ گردد (حجمش کاهش یابد) مگر ظرف علم (عقل و ذهن) که وسیع‏‌تر شود.

26ـ هر که (پیش از مرگ) از خود حساب کشید سود برد و هر که از آن غفلت‏نمود زیان کرد و کسی که (از خدا) ترسید (از عذاب آخرت) ایمن گشت و آنکه پند گرفت بینا گردید و هر که بینا گردید فهمید و آنکه فهمید (در امور دین) دانا شد.

27ـ در دیگر گونی‌هاى روزگار گوهر مردان دانسته شود.

28ـ ستم کردن بر بندگان (خدا) بد توشه‏‌اى است براى روز رستاخیز.

29ـ تغافل و چشم پوشى کریم از آنچه می‌داند از شریف‌ترین کارهاى اوست.

30ـ ایمان شناختن و معتقد بودن از روى قلب و اعتراف و اقرار به زبان و عمل نمودن با اعضاء و جوارح بدن است.

اما غُرَرُالحِکَم و دُرَرُالکِلَم کتابی است شامل گفتاوردهای حضرت علی (ع) که معمولا کمتر از نهج البلاغه مورد توجه قرار می‌گیرد اما مشحون است که سخنان حکمت آمیز. این گفتاوردها به شیوه الفبایی چیدمان شده و تعدادشان ۱۰۷۶۰ است. عبدالواحد تمیمی آمدی گرداورنده آن است که کتاب را در ۹۱ بخش (باب) فهرست بندی کرده است. "آمدی" غررالحکم و دررالکلم را به کمک کتاب‌های نهج البلاغه، صد کلمه جاحظ، تحف العقول ابن شعبه حرانی و دستور معالم الحکم قاضی قضاعی، به رشته تحریر در آورده است.

کهن ترین نوشتار غررالحکم و دررالکلم، نسخه شماره ۱۱۶۸ کتابخانه آستان قدس رضوى است، که به سال ۵۱۷ هجری قمری استنساخ شده است. اینک 30 گفته از این کتاب:

1ـ به دنیا شیفته شدن بزرگترین گرفتارى است.

2ـ علم و دانش گنجینه بزرگى است که فانى نشود.

3ـ دین درختى را ماند که ریشه‌‏اش تسلیم و رضا (بر مقدرات الهى) است.

4ـ جهاد (در راه خدا) ستون دین و روش نیک‌بختان است.

5ـ بقضاى الهى راضى بودن مصائب و گرفتاری‌هاى بزرگ را آسان گرداند.

6ـ آرزوى (دراز) مرگ را نزدیک گرداند و انسان را از مقصد خود دور سازد.

7ـ خردمند جز براى حاجتش و یا براى حجت و دلیل آوردن (بر مطلب حقش) سخن نگوید و جز باصلاح امور آخرتش اشتغال نجوید.

8ـ از عذاب خدا ترسیدن روش و خوى پرهیزکاران است.

9ـ مؤمن (همیشه) از گناهانش بیمناک است از بلا و گرفتارى خوفناک و برحمت پروردگارش امیدوار است.

10ـ گریه از ترس خدا براى دور ماندن از درگاه خدا عبادت عارفان است.

11ـ ترس و حرص و بخل خوی‌هاى زشتى هستند که بدگمانى بخدا آنها را یکجا گرد آورد.

12ـ خردمند چون خاموشى گزیند می‌اندیشد و چون سخن گوید یاد خدا کند و زمانی‌که نگاه نماید عبرت گیرد.

13ـ نیکبخت کسى است که از عقوبت (آخرت) بترسد در نتیجه ایمن گردد و بپاداش امیدوار باشد و کار نیک انجام دهد.

14ـ زهد کوتاه کردن آرزوها و خالص نمودن اعمال (براى خدا) است.

15ـ علم و دانش بهتر از مال و دارائى است علم ترا نگهدارى کند در حالی‌که مال را تو باید نگهداریش کنى.

16ـ صبر کردن از شهوت‌هاى نفسانى پاکدامنى است و از اعمال خشم بزرگوارى است و از معصیت و گناه پارسائى است.

17ـ پرهیزکاران (کسانى هستند که) اعمال‌شان پاکیزه و چشمان‌شان گریان و دلهای‌شان (از خوف خدا) ترسان است.

18ـ خاطر جمع شدن بهر کسى پیش از آزمایش از کم خردى است.

19ـ صبر دو گونه است یکى صبر در موقع بلا و گرفتارى که (چنین صبرى) نیکو و زیبا است و بهتر از آن صبر در (عدم ارتکاب) محرمات است.

20ـ از خوف خدا گریستن قلب را نورانى کرده و از بازگشت بارتکاب گناه باز دارد.

21ـ آرامش و انس در سه چیز است: زن سازگار و فرزند نیک رفتار و دوست موافق.

22- از دنیا بترس که آن دام شیطان و خراب کننده ایمان است.

23ـ از کار زشت دورى گزین که آن نامت را زشت سازد و گناهت را زیاد گرداند.

24ـ از سخن چینى اجتناب کن که آن کینه را (در دل‌ها) میکارد و شخص را از خدا و مردم دور گرداند.

25ـ از ظلم و ستم دورى کن که آن بزرگترین گناهان است و ستمگر در روز قیامت براى ستمکاریش معذب خواهد بود.

26ـ از دوستى دنیا بدور باش که آن سر آمد تمام خطاها و مجمع همه بلاها است.

27ـ بدان که من چیزى مثل بهشت ندیدم که خواهان آن بخوابد و نه مثل دوزخ که گریزنده از آن خواب باشد.

28ـ بدانید که ترسناک‌ترین چیزى که من بر شما از آن می‌ترسم (دو چیز است) پیروى هواى نفس و طول آرزو است.

29ـ بدانید که شما در روزهاى امید و آرزو بسر مى‏‌برید که بدنبال آن مرگ است پس هر که در روزهاى امید و آرزویش پیش از رسیدن اجلش اعمال (نیکى) انجام دهد عملش او را سود بخشد و اجلش به او زیان نرساند.

30ـ برترین مردم سودمندترین آنها است به مردم.